Toʻrabekxonim maqbarasi
| Masjid | |
 | |
| Mamlakat |  Turkmaniston
|
| Joylashuvi | shahar |
| Holati | Qoniqarli |
 Toʻrabekxonim maqbarasi Vikiomborda
| |
Toʻrabekxonim maqbarasi (shuningdek: Toʻrebeg-Xonim maqbarasi[1][2]; turkmancha: Törebeg hanym kümmeti) – Turkmanistonning Koʻhna Urganchdagi shahridagi Koʻhna Urganch milliy tarixiy-madaniy muzey-qoʻriqxonasi hududida joylashgan oʻrta asr maqbarasi[3]. Maqbara Oltin Oʻrda xoni Oʻzbekxonning qizi va uning Xorazm sulolasi (1359— 1388) hokimining xotini Qutlugʻ Temurning qoʻngʻirot urugʻidan boʻlgan, keyinchalik soʻfiy-qoʻngʻirot qabriga aylangan Toʻrabekxonim[4] sharafiga qurilgan.
Maqbara tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]„Qadimiy Koʻhna Urganch“ tarixiy-madaniy davlat qoʻriqxonasi. Uning hududida YUNESKO roʻyxatiga kiritilgan 12—14-asrlarga oid bir qancha meʼmoriy yodgorliklar mavjud boʻlib, ulardan biri oʻzining tuzilishida oʻziga xos boʻlgan Toʻrabekxonim maqbarasi hisoblanadi. Toʻrabekxonim maqbarasi, Soʻfilar sulolasi maqbarasi – Koʻhna Urganchdagi meʼmoriy yodgorlik (1333). Urganch hokimi Qutlugʻ Temur xotini, Oltin Oʻrda xoni Oʻzbekxonning qizi Toʻrabekxonim nomi bilan bogʻlangan. Maqbara bizgacha ancha vayrona holda yetib kelgan. Toʻrabekxonim haqiqiy tarixiy shaxs, Oltin Oʻrda hukmdori Oʻzbekxonning qizi va uning Xorazm hokimi Qutlugʻ Temurning rafiqasi. Toʻrabekxonim ayollarning homiysi edi. Vaqt oʻtishi bilan u kanonizatsiya qilindi va avliyo deb eʼlon qilindi. U yosh vafot etdi va begʻaraz hukmdorning buyrugʻi bilan uning qabri ustida Xorazmning eng yaxshi hunarmandlari tomonidan uning jozibasiga munosib saroy qurildi. Maqbara soʻfiylar sulolasining qabri boʻlib, XIV asrda qurilgan. Ibn Battuta maʼlumotlariga koʻra, hozirgi vaqtda maqbara qurilishi 14-asrning 30-yillariga toʻgʻri keladi.
Tuzilishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Peshtoq orqali moʻjaz miyonsaroyga, undan olti qirrali katta xonaqohga oʻtiladi. Xona ichiga chuqur ravoqli tokchalar ishlangan. Tashqarisi 12 qirrali, har tomoniga chuqur ravoqlar ishlangan. Poygumbazi 24 qirrali, kulohiy gumbazli (sharqiy qismi saqlangan), bezaklarida nafis koshinkori naqshlar, muqarnaslar qoʻllangan. Toʻrabekxonim maqbarasi 14-asr Xorazm meʼmorligining yuksak badiiy mahorati aks ettirilgan noyob yodgorlik namunasidir.
Tashqi va ichki bezatish
[tahrir | manbasini tahrirlash]Gumbazning ichki qismi yulduzlar va gullar naqshli eng yaxshi asarning mozaik paneli bilan qoplangan. Qabrning ichki rejasi olti burchakli prizma shaklida ishlab chiqilgan Panno barcha oʻrta asr meʼmorchiligida oʻxshashi boʻlmagan Xorazm sanʼati durdonasidir. Bino tepasida oʻn ikkita teshikli baland baraban ustida koʻk sirlangan chodir koʻtarildi. Toʻrabekxonim maqbarasi Yaqin Sharqning yangi meʼmoriy uslubidan dalolat beradi, keyinchalik u Temur va Temuriylar davrida Movarounnahrda binolar qurilishiga asos boʻldi[5]. Toʻrabekxonim maqbarasi haqiqatan ham butun shtatdagi eng muhtasham binoga aylandi. Hayratlanarli goʻzallik va nafosat binosi, ichi va tashqarisi eng boy bezaklari, hayratlanarli darajada ochiq, yorqin olti burchakli zali taxminan yuz kvadrat metr, oʻyilgan mozaikalar bilan bezatilgan. Bu ulugʻvorlikning bari maqbaraning ulkan gumbazi bilan toj kiygan edi. Bu, ehtimol, butun Markaziy Osiyo Turonidagi eng mukammal gumbaz edi. U tepasida plitkalar bilan qoplangan – oʻsha davrdagi juda kam binolarning anʼanasi.
Maqbara bugun
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Bugungi kunda maqbara koʻplab sayyohlar tashrif buyuradigan mahalliy diqqatga sazovor joydir.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „TÜRKMENISTAN ÝUNESCO“. www.mfa.gov.tm. 2023-yil 27-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 27-yanvar.
- ↑ „От Ниссы до Авазы | Obщestvo | Gundogar“. gundogar-news.com. 2023-yil 27-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 27-yanvar.
- ↑ Pamyatniki arxitekturi Turkmenistana. — , 1974. – S. 199
- ↑ https://catalog.shm.ru/entity/OBJECT/3079134
- ↑ Г.А. Пугаченкова. „Искусство Туркменистана“. Искусство (1967). 2020-yil 24-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 31-iyul.