Tojikistonda yahudiylar tarixi
Tojikistondagi yahudiylar va yahudiylik uzoq va rang-barang tarixga ega. Tojik yahudiylarining aksariyati asli buxorolik yahudiylar boʻlishgan[1].
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yahudiylar birinchi marta Buxoro amirligining sharqiy qismiga, hozirgi Tojikiston hududiga, miloddan avvalgi II asrda kelgan. Kommunistlar hokimiyat tepasiga kelgach, ular mamlakatni respublikalarga, jumladan, 1924-yilda Oʻzbekiston tarkibida birinchi marta avtonom respublika sifatida tashkil topgan Tojikistonga, 1929-yilda esa toʻlaqonli respublikaga aylantirdilar.
Tojikistonni rivojlantirish maqsadida Sovet hukumati migratsiyani, jumladan, qoʻshni Oʻzbekistondan minglab yahudiylarni ham ragʻbatlantirdi. Aksariyat yahudiylar Tojikiston poytaxti Dushanbe shahrida joylashdilar va u yerda Dushanbe sinagogasini ochdilar. Ikkinchi jahon urushi paytida Ashkenaz yahudiylarining ikkinchi toʻlqini Tojikistonga koʻchib kelgan.
Sovet Ittifoqida, shu jumladan Tojikistonda, 1970-yillardan boshlab, imkoni boʻlgan yahudiylar Isroilga, shuningdek, AQShga koʻchib keta boshladilar. 1980-yillarning oxiriga kelib Tojikistondan koʻplab yahudiylar chiqib ketishdi. 1991-yilda Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin Tojikiston mustaqillikka erishdi va mamlakat hukumat va islomiy kuchlar oʻrtasida fuqarolar urushi holatiga tushib qoldi. Doimiy harbiy toʻqnashuvlar tojik yahudiylarini ogʻir qashshoqlikda va hayotlari uchun qoʻrquvda ushlab turdi[2]. 1992—1993-yillarda mamlakat yahudiylarining aksariyati Isroil yoki AQShga evakuatsiya qilingan . 1989—2000-yillarda mamlakatdagi 20 000 yahudiydan jami 10 800 nafari birgina Isroilga koʻchib ketgan[2]. Koʻchib ketgan yahudiylar Tojikiston fuqaroligidan mahrum qilindi va endi bu mamlakat bilan aloqasi qilish taqiqlandi.
Bugun Tojikistonda faqat yuz nafar yahudiy qolgan. Ularning taxminan 40 % buxoroliklar, qolganlari ashkenaziylardir[3]. Ular asosan keksalar, kambagʻallar va antisemit hujumlari va taʼqiblariga duchor boʻlishadi. Jamiyatdagi fojiali voqealardan biri jurnalist Meirxaim Gavrielovning oʻldirilishi boʻldi. Yahudiy jamiyati zoʻrgʻa ishlay oladi va omon qolish uchun jahon yahudiy tashkilotlari yordamiga tayanadi. Mamlakatdagi yahudiylarning aksariyati Dushanbeda, kichikroq jamoalar esa Shahrisabz (Oʻzbekistonda), Leninobod viloyati va Fargʻona vodiysida istiqomat qiladi[2].
Tarixiy demografiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]Tojikistonda yahudiylar soni 1926-yilda deyarli yoʻq edi va 1926—1970-yillarda tez oʻsdi. 1970-yilda Tojikistondagi yahudiylar soni 1926-yildagidan ellik baravar koʻp boʻlib, salkam oʻn besh ming kishini tashkil etdi. Tojikistondagi yahudiylar soni 1970—1989-yillar oraligʻida oʻsishda davom etgan, biroq bu surʼat ancha sekinroq boʻlgan. Kommunizm qulaganidan beri Tojikistondagi deyarli barcha yahudiylar 1989-yildan 2002-yilgacha boshqa mamlakatlarga koʻchib oʻtishgan[4]. Hijrat qilgan tojik yahudiylarining aksariyati Isroilga koʻchib oʻtgan[4].
| Yil | Aholi | ±% |
|---|---|---|
| 1926 | 275 | — |
| 1939 | 5 166 | +1778.5% |
| 1959 | 12 435 | +140.7% |
| 1970 | 14 627 | +17.6% |
| 1979 | 14 697 | +0.5% |
| 1989 | 14 836 | +0.9% |
| 2002 | 100 | −99.3% |
| 2010 | 100 | +0.0% |
Dushanbe sinagogasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
2006-yil holatiga koʻra, Dushanbe sinagogasi mamlakatda qolgan soʻnggi sinagoga boʻlib, ibodat qilish uchun faol foydalanilgan. Biroq Tojikiston hukumati mahalliy yahudiy jamiyatiga yangi prezident saroyi uchun sinagogani boʻshatishni buyurdi. 2006-yil fevral oyida jamoaning mikvah, kosher qassob va bir nechta sinf xonalari vayron qilinganidan soʻng, Isroil va AQSh elchixonalari, shuningdek, butun dunyodagi yahudiy jamoalarining noroziliklari tufayli buzish vaqtincha toʻxtatildi. Nihoyat, 2008-yil iyun oyi oxirida sinagoga shahar sudi qarori bilan vayron qilingan va jamoatga Dushanbening gʻarbiy qismida xalqaro yahudiy tashkilotlari va xususiy donorlar mablagʻlari hisobidan yangi sinagoga qurish uchun joy ajratilgan. Ushbu voqea tufayli koʻplab isroilliklar va tojik yahudiy boʻlgan amerikaliklar Tojikiston hukumatiga nisbatan salbiy fikrda qolmoqda.
Dushanbedagi yangi ibodatxona 2009-yilning 4-mayida tojikistonlik tadbirkor va prezident Imomali Rahmonning kuyovi Hasan Assadullozoda tomonidan shu maqsadda hadya qilingan mavjud binoda ochildi[5][6] Ochilish marosimida AQSh elchisi Treysi Enn Yakobson, Tojikiston madaniyat vaziri oʻrinbosari Mavlon Muxtorov va imom Habibullo Aʼzamxonov ishtirok etdi[5].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ David Levinson. Ethnic Groups Worldwide: A Ready Reference Handbook. Greenwood Press, 1998. ISBN 1-57356-019-7.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 „Tajikistan: Virtual Jewish History Tour“. Jewishvirtuallibrary.org (1-mart 2006-yil). Qaraldi: 14-aprel 2013-yil. Manba xatosi: Invalid
<ref>tag; name "jsource" defined multiple times with different content - ↑ „Tajikistan: Virtual Jewish History Tour“. Jewishvirtuallibrary.org (1-mart 2006-yil). Qaraldi: 14-aprel 2013-yil.
- ↑ 4,0 4,1 „tab30.XLS“. 2014-yil 14-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14-aprel 2013-yil.
- ↑ 5,0 5,1 New Synagogue Opens in Dushanbe, Radio Free Europe, 5 May 2009. Retrieved on 9 June 2009
- ↑ New synagogue of Dushanbe to open soon, AsiaNews.it, 3 March 2009. Retrieved on 9 June 2009