Kontent qismiga oʻtish

Turkiya — Ukraina munosabatlari

Vikipediya, erkin ensiklopediya
Turkiya — Ukraina munosabatlari

Turkiya
Ukraina
Diplomatik vakolatxona
Turkiya elchixonasi Kiyevda Ukraina elchixonasi Anqarada
Elchixona
Elchi Yonet Jan Tezel Elchi Andrey Ivanovich Sibiga

Turkiya — Ukraina munosabatlari — Turkiya va Ukraina oʻrtasidagi xalqaro munosabatlar.

1918—1922-yillarda diplomatik munosabatlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sovet Ittifoqigacha boʻlgan davrda

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Premier Palace mehmonxonasi, ikkinchi qavatida 1918-1919-yillarda Usmonli imperiyasining Ukrainadagi diplomatik vakolatxonasi joylashgan. Ukraina, Kiyev, bulvar. Taras Shevchenko, 7/29
Xotinska qal’asi. Janubiy chegaralarni Usmonlilar tahdididan himoya qiluvchi qal’a.

Usmonlilar imperiyasi va Ukraina Xalq Respublikasi oʻrtasidagi diplomatik munosabatlar 1918-yil 9-fevralda Brest-Litovsk shartnomasi imzolangandan soʻng oʻrnatilgan[1], natijada Turkiya UXRni mustaqil davlat sifatida tan oldi[2].

Oʻsha paytda, Ukraina va Usmonli imperiyasi oʻrtasidagi diplomatik munosabatlar yuqori darajada, masalan: Qora dengizdagi xavfsizlik muammolarini hal qilish, Ukraina pravoslav cherkovini tan olish, oʻzaro manfaatli siyosiy va iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish, internirlanganlar va harbiy asirlarni vataniga qaytarish, moddiy tovon va oʻzaro manfaatlar kabi masalalar koʻtarildi[3][4].

Ukrainaning Usmonli imperiyasidagi Favqulodda va Muxtor elchilari[3]:

  • Nikolay Levitskiy. 1918-yilda tayinlangan[2];
  • M. Vovk-Vovchenko. 1918-yil may oyida tayinlangan, elchi vazifasini bajaruvchi[5];
  • Pyotr Chikalenko. 1918-yil iyun oyida tayinlangan, elchi vazifasini bajaruvchi[5];
  • Aleksandr Kistyakovskiy. 1918-yil iyun oyida tayinlangan (vazifasini bajarmagan)[6];
  • Mixail Sukovkin. 1918-yil 21-oktyabrda tayinlangan[6][5];
  • Aleksandr Lototskiy. 1919-yil 26-yanvarda tayinlangan[5][7];

Ukrainaning Usmonli Imperiyasidagi Favqulodda Elchilari va Muxtor Vazirlari:

Usmonlilar imperiyasining Ukrainadagi Favqulodda elchilari va muxtor vazirlari[5]:

Usmonli imperiyasining Kiyevdagi bosh konsullari:

  • Ahmad Ferit Tek. 1918-yil 15-iyulda tayinlangan[5].

Usmonli imperiyasining Xarkovdagi konsullari:

  • Ruxi Bey Abdulgadiy. 1918-yil 12-avgustda tayinlangan[5].

Usmonli imperiyasining Odessadagi konsullari:

  • Eburizz Namiq bey. 1918-yil 3-sentyabrda tayinlangan[5].

Hukumatlararo kelishuvlar:

Ukrainadan rasmiy eslatmalar:

  • Markaziy kuchlarning Xolmshchina, Podlasie va ular tomonidan bosib olingan Voliniyaning bir qismini Polsha Qirolligiga qoʻshib olish niyatlariga qarshi norozilik 1917-yil 17-noyabrda boʻlib oʻtgan.

Sovet davrida

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ukraina SSRning Turkiyadagi favqulodda elchixonasi. Anqara, 1922-yil 6-yanvar

Turkiya va Ukraina bir-biriga eng yaqin davlatlardir. Bu ikki davlat xalqlari o‘rtasidagi do‘stlik ham xuddi shunday yaqin[4]

Ukraina Sotsialistik Sovet Respublikasi va Turkiya Buyuk Millat Majlisi hukumati oʻrtasida diplomatik aloqalar 1922-yil 2-yanvardagi Doʻstlik va birodarlik shartnomasi imzolangandan soʻng oʻrnatilgan, natijada ular bir-birini tan olganlar[2].

Usmonli hukmdorlari 1920-yilda Mustafo Kamol Otaturk hukumatining Kamolchilar nomli Turkiya blokadasining kuchayishiga javoban shimoldan ham maʼnaviy, ham moddiy va harbiy yordam izlay boshladi. Tashqi siyosatning ushbu yoʻnalishida Turkiya sezilarli muvaffaqiyatlarga erishdi — 1921-yil mart oyida RSFSR bilan Moskva shartnomasi, oktyabrda Armaniston, Ozarbayjon va Gruziya SSR bilan Kars shartnomasi va oʻsha yilning dekabrida Mixail Frunze boshchiligidagi Ukraina SSR Favqulodda missiyasi Anqaraga yetib keldi[4][2]. 1921-yil 25-29-dekabr kunlari Ukraina-Turkiya konferensiyasi[2] boʻlib oʻtdi, unda Ukraina SSRdan Turkiya hukumatiga katta miqdorda pul berildi[4] va 1922-yil 2-yanvarda Doʻstlik shartnomasi va Ukraina SSR va Turkiya oʻrtasida birodarlik kelishuvi imzolandi (Anqara shartnomasi)[4][2]. Ratifikatsiya yorliqlarini almashish 1922-yil iyun oyida Turkiya sogʻliqni saqlash vaziri Riza Nurning Xarkovga tashrifi chogʻida boʻlib oʻtdi[2].

Tuzilgan kelishuvga koʻra, Ukraina SSR Antanta davlatlari tomonidan bir qator turk hududlari, shu jumladan Istanbulning bosib olinishi qonuniyligini tan olmadi; tomonlar Qora dengiz boʻgʻozlarining maqomi Turkiyaning suvereniteti va xavfsizligini hurmat qilgan holda Qora dengiz davlatlarining konferensiyasi tomonidan belgilanishini eʼlon qildi; Tomonlar oʻz hududida ularning birortasiga dushman boʻlgan tashkilotlar, guruhlar, mansabdor shaxslarning shakllanishiga yoki boʻlishiga yoʻl qoʻymaslikka, shuningdek, oʻz hududlarida har bir Ahdlashuvchi Tomon fuqarolari uchun eng qulay davlat rejimini oʻrnatishga vaʼda berdilar[2].

Shartnoma imzolangach, Ukraina-Turkiya savdo aloqalari faollashdi[4]. 1922-yilda Anqarada sovet savdo vakolatxonasi ochildi. Trabzon, Samsun, Mersin va Ineboluda — Ukraina SSR manfaatlarini ifodalovchi agentliklar[2], oʻz navbatida, 1925-yilda Xarkov, Kiyev va Odessadagi filiallari bilan Ukraina-Sharqiy savdo palatasi ishlay boshladi[4]. Turkiya kemalariga Ukrainaning Qora dengiz va Azov portlariga maxsus vizasiz qoʻngʻiroq qilish huquqi berildi[4]. Odessa, Nikolayev va Xerson Ukraina-Turkiya savdo operatsiyalari uchun asosiy portlarga aylandi[2], hattoki SSSR tashkil topgandan soʻng Turkiya eksportining katta qismi Ukraina portlari orqali Sovet Ittifoqiga oʻtdi[4]. Ukraina rasmiy doiralari turk savdogarlariga 1920-yillarda oʻtkazilgan yarmarkalarda hech qanday toʻsiqlarsiz Ukrainaga kelish va tijorat operatsiyalarini amalga oshirish huquqini bergan[4]. Ukrainaning Turkiyaga eksporti 1921—1922-yillarda 2118,9 ming rublni, 1922—1923-yillarda 2118,2 ming rublni tashkil etgan[2]. Sovet davrida Ukraina SSR tashqi savdosida birinchi oʻrinni Turkiya egallagan edi. 1926—1927-yillarda Turkiya tashqi savdo yoʻnalishi Ukraina SSR butun tashqi savdo aylanmasining 45 foizini va SSSRning Turkiyaga umumiy eksportining 35 foizini tashkil etgan[4].

SSSR tuzilganidan keyin 1923-yil 20-sentyabrda Ukraina SSR xalqaro munosabatlardagi vakillik vakolatlarini ittifoq markaziga topshirdi[2].

Ukraina SSRning Turkiyadagi Favqulodda missiyasi rahbarlari:

Hukumatlararo kelishuvlar:

  • 1922-yil 2-yanvardagi Ukraina SSR va Turkiya oʻrtasidagi doʻstlik va birodarlik shartnomasi (Anqara shartnomasi) imzolangan[2].

Zamonaviy munosabatlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Turkiya 1991-yil 16-dekabrda Ukraina mustaqilligini tan oldi. 1992-yil 3-fevralda mamlakatlar oʻrtasida diplomatik munosabatlar oʻrnatildi[10].

1993-yilda Turkiya Respublikasi bilan Ukraina oʻrtasida doʻstlik va hamkorlik shartnomasi imzolandi.

2010-yil yanvar oyi oxirida Ukraina prezidenti V.Yushchenko va Turkiya bosh vaziri R.Erdoʻgʻan 2011-yilda ikki davlat oʻrtasida erkin savdo hududini tashkil etish boʻyicha kelishib oldi.

2011 -yilning 25-yanvarida ikki davlat prezidentlari Kiyevda yana uchrashdilar. Ikki tomonlama munosabatlarning istiqbollari va Ukrainaning Yevropa Ittifoqiga yaqinlashish imkoniyatlari muhokama qilindi.

2012 -yil 13-sentabr kuni Turkiya Prezidenti Kiyevga navbatdagi tashrifini amalga oshirdi. Muzokaralar yopiq eshiklar ortida oʻtdi.

Ukrainada hokimiyat almashgandan soʻng, 2014-yil 5-sentyabrda Erdoʻgʻan Ukrainaning yangi prezidenti Pyotr Poroshenko bilan uchrashib, Ukraina hududiy yaxlitligi va suverenitetini qoʻllab-quvvatlashini eʼlon qildi. Shuningdek, turk aviakompaniyalariga Qrimga parvoz qilish taqiqlangani eʼlon qilindi.

2015 -yil mart oyida Turkiya prezidenti Rajab Toyyib Erdoʻgʻon Kiyevda Ukraina prezidenti Pyotr Poroshenko bilan 3 soat davom etgan uchrashuv oʻtkazgan, unda Poroshenkoning soʻzlariga koʻra, ular Kiyevga Turkiyadan kredit ajratish boʻyicha kelishuvga erishgan. Ukraina Antonov zavodida yangi yoʻlovchi samolyoti tayyorlanadigan boʻldi. Turkiya prezidenti Ukraina Donbasda BMT tinchlikparvar missiyasi faoliyat olib borsa, uni qoʻllab-quvvatlashga tayyorligini bildirdi. Erdoʻgʻan, shuningdek, Ukrainaga 50 million dollar kredit va 10 million dollar gumanitar yordam vaʼda qildi.

Ukrainaning sobiq prezidenti Pyotr Poroshenkoning Turkiya prezidenti Rajab Toyyib Erdo‘g‘on bilan uchrashuvi.Istanbul. 3-noyabr, 2018-yil.

Oʻsha yilning 26-martida Turkiya delegatsiyasi Rossiya nazorati ostidagi Qrimga tashrif buyurdi. Turkiya rasmiylarining bunday xatti-harakatlari va gaz tankerlarining Bosfor boʻgʻozidan oʻtishiga ruxsat bermaslik Ukraina tomonining xavotiriga sabab boʻldi.

2017-yildan buyon mamlakatlar oʻrtasida vizasiz rejim joriy qilingan[10].

2019-yilning 10-avgust kuni Ukrainaning „Ukrspetsexport“ davlat kompaniyasi va Turkiyaning „Baykar Defence“ kompaniyasi ishtirokida yuqori aniqlikdagi qurollar hamda raketa-kosmik texnologiyalar sohasida qoʻshma korxona tashkil etilishi eʼlon qilindi. Taʼkidlanishicha, korxona seriyali qurollarni birgalikda ishlab chiqarish boʻyicha saʼy-harakatlarni birlashtirish maqsadida tashkil etilgan.

2022-yil 18-avgust kuni Lvov shahrida Ukraina Prezidenti Volodimir Zelenskiy va Turkiya Prezidenti Rajab Toyyib Erdoʻgʻan ishtirokida Ukrainani urushdan keyingi qayta qurishda Turkiyaning ishtirokini koʻzda tutuvchi infratuzilmani tiklash boʻyicha anglashuv memorandumi imzolandi[11].

Xalqaro tashkilotlarda hamkorlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ukraina Turkiya toʻlaqonli aʼzo boʻlgan NATOga aʼzo boʻlish uchun harakat qilmoqda.

Ikki davlat bir qator xalqaro tashkilotlarga aʼzodir, jumladan:

Tashkilot bayrogʻi Tashkilot nomi Ukrainaning qoʻshilish sanasi Turkiyaning qoʻshilish sanasi
Jahon Savdo Tashkiloti 2008-yil 16-may 1995-yil 26-mart
Xalqaro taraqqiyot fondi 2004-yil 27-may 1960-yil 22-dekabr
Xalqaro moliya korporatsiyasi 1993-yil 18-oktabr 1956-yil 19-dekabr
Birlashgan Millatlar Tashkiloti 1945-yil 24-oktabr 1945-yil 24-oktabr
Xalqaro elektraloqa ittifoqi 1947-yil 7-may 1886-yil
Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki 1992-yil 3-sentabr 1947-yil 11-mart
Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti 1992-yil 30-yanvar 1973-yil 25-iyun
Avstraliya guruhi 2005-yil 2000-yil
Konsultativ nizolarni hal qilish xalqaro markazi 2000-yil 7-iyul 1989-yil 2-aprel
Koʻp tomonlama investitsiyalarni kafolatlash agentligi 1994-yil 19-iyul 1988-yil 3-iyun
Raketa texnologiyasini boshqarish tizimi 1998-yil 1997-yil
Yevropa Kengashi 1995-yil 9-noyabr 1949-yil 9-avgust
Aeronavigatsiya xavfsizligi boʻyicha Yevropa tashkiloti 2004-yil 1989-yil
YUNESKO 1954-yil 12-may 1946-yil 4-noyabr

Savdo-iqtisodiy hamkorlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ukraina Prezidenti Vladimir Zelenskiy va Turkiya Prezidenti Rajab Toyyib Erdo‘g‘anning uchrashuvi. 2020-yil 16-oktabr.

2000-yillarda Ukraina turk tovarlari uchun muhim bozorga aylandi. 2001—2011-yillarda Turkiyaning Ukrainaga yillik eksporti 289 million dollardan 1730 million dollarga koʻtarildi. Shu bilan birga, Ukrainaning Turkiyaga eksportining yillik qiymati 758 million dollardan 4,812 million dollargacha oʻsdi.

2021-yilda oʻzaro tovar ayirboshlash hajmi 7,42 milliard dollarni tashkil etgan[12].

Turkiya eksportining tarkibi: poʻlat, konditsioner tizimlari, mebel, qogʻoz, yogʻoch, qishloq xoʻjaligi mahsulotlari, kemasozlik va avtomobil sanoati mahsulotlaridir[12].

Diplomatik missiyalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ukraina

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ukrainaning Anqarada elchixonasi va Istanbulda bosh konsulligi bor. Ukrainaning Turkiyadagi Favqulodda va Muxtor elchisi — Andrey Ivanovich Sibigadir.

2016-yil 18-iyun kuni Ukraina prezidenti Pyotr Poroshenko Turkiyadagi favqulodda va muxtor elchi Sergey Korsunskiyni[13] lavozimidan ozod qildi.

Turkiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Turkiyaning Kiyevda elchixonasi va Odessada bosh konsulligi bor. Turkiyaning Ukrainadagi vakolatli elchisi — Yonet Jan Tezel.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „Історія України: Навч. посіб.— 3-тє вид., стер. Рекомендовано МОН / Лазарович М. В. — К., 2013. — 685 с.“. 6-oktabr 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14-oktabr 2017-yil.
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 Ukraїna v mіjnarodnix vіdnosinax. Yensiklopedichniy slovnik-dovіdnik. Vipusk 2, Predmetno-tematichna chastina: D-Y / Vіdp. red. M. M. Varvarsev. NAN Ukraїni. Іnstitut іstorії Ukraїni. — K.: Іn-t іstorії Ukraїni, 2010. — 252 s.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Do 90-rіchchya ukraїnsko-tureskogo Dogovoru pro drujbu і braterstvo vіd 2 sіchnya 1922 roku / N. І. Mxitaryan // Sxodoznavstvo. — 2012. — № 59. — S. 148—163.
  4. ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 4,12 „Українська державність у XX столітті: Історико-політологічний аналіз / Ред. кол.: О. Дергачов (кер. авт. кол.), Є. Бистрицький, О. Білий, І. Бураковський, Дж. Мейс, В. Полохало, М. Томенко та ін. — К.: Політ. думка, 1996. — 434 с.“. 9-avgust 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14-oktabr 2017-yil.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 5,8 Matyash І. Іnozemnі predstavnitstva v Ukraїnі (1917-1919 rr.): derjavna mіsіya ta povsyakdennіst / NAN Ukraїni. Іnstitut іstorії Ukraїni; Naukove tovaristvo іstorії diplomatії ta mіjnarodnix vіdnosin. ‒ Kiїv: Іnstitut іstorії Ukraїni, 2019. ‒ 556 s.
  6. ↑ 6,0 6,1 Narisi іstorії ukraїnskoї revolyutsії 1917—1921 rokіv [Tekst]: u 2 kn./redkol.: V. A. Smolіy (golova) ta іn.; Nats. akad. nauk Ukraїni, Іn-t іstorії Ukraїni. — K.: Naukova dumka, 2011. Kn. 1/[V. F. Verstyuk (ker.) ta іn.]. — 2011. — 390 s. — Bіblіogr.: s. 372—387. — 1000 ekz.
  7. ↑ „УКРАЇНСЬКА КУЛЬТУРА / Лекції за редакцією Дмитра Антоновича. Пам’ятки історичної думки України — КИЇВ, 1993“. 21-may 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14-oktabr 2017-yil.
  8. ↑ Kuras G. Diplomat, іstorik, patrіot (Іvan Tokarjevskiy-Karashevich) / G. Kuras // Naukovі zapiski [Natsіonalnogo unіversitetu „Ostrozka akademіya“]. Іstorichnі nauki. — 2007. — Vip. 9. — S. 184—190.
  9. ↑ „Україна в міжнародних відносинах. Енциклопедичний словник-довідник. Випуск 1. Предметно–тематична частина: А–Г / Відп. ред. М.М.Варварцев. НАН України. Інститут історії України. – К.: Інститут історії України, 2009. – 184 с.“. 12-iyul 2019-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14-oktabr 2017-yil.
  10. ↑ 10,0 10,1 „Турция привержена территориальной целостности и суверенитету Украины“. www.aa.com.tr. 3-fevral 2022-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3-fevral 2022-yil.
  11. ↑ „Украина подписала с Турцией меморандум о послевоенном восстановлении“ (ruscha). Информационное Агентство Репорт. 19-avgust 2022-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19-avgust 2022-yil.
  12. ↑ 12,0 12,1 „Эрдоган направляется с визитом в Украину“. www.aa.com.tr. 3-fevral 2022-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3-fevral 2022-yil.
  13. ↑ „УКАЗ ПРЕЗИДЕНТА УКРАЇНИ №267/2016 "Про звільнення С.Корсунського з посади Надзвичайного і Повноважного Посла України в Турецькій Республіці"“. president.gov.ua (18-iyun 2016-yil). 21-iyun 2016-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-iyun 2016-yil. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Turkiya_—_Ukraina_munosabatlari&oldid=3276309" dan olindi