Kontent qismiga oʻtish

Waiheke

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Waiheke (inglizcha: Waiheke Island — Yangi Zelandiyadagi orol. Maʼmuriy jihatdan Auckland regioni tarkibiga kiradi.

Geografiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Orolning kosmosdan olingan tasviri
Oneroa ko'rfazi.

Waiheke oroli Hauraki koʻrfazida, Yangi Zelandiyaning Oklend shahridan taxminan 18 km uzoqlikda joylashgan. Orolning maydoni 92 km² boʻlib, u koʻrfazdagi ikkinchi yirik (Great Barrierdan keyin) orol hisoblanadi. Orolning uzunligi — 26 km, kengligi — 19 km[1].

Waiheke yuzasi qirlardan iborat. Eng baland nuqtasi Maunganui togʻi 231 m. boʻlib, u orolning janubiy qismida joylashgan. Orolning sohili asosan tik, baland qoyalardan tashkil topgan. Waiheke orolining shimoliy qirgʻogʻida bir nechta qumli plyajlar va tik qoyalar mavjud. Janubiy qirgʻogʻi koʻrfazlar, keng vattlar va botqoqlardan iborat[2].

Geologik jihatdan orolning asosiy jinslari Perm - Trias davridagi qotib qolgan qumtosh va loy toshlaridir[2]. Waihekening oʻzi Miosen boshida shakllangani taxmin qilinadi[3].

Orolning flora va faunasi xilma-xildir. Waihekening janubida joylashgan Fakanef bogʻi qirgʻoq boʻyidagi taraire, kohekohe va kanuka daraxtlari oʻsadigan oʻrmonlari bilan mashhur. Keng suvli, botqoqli yerlarda koʻplab qushlar, shu jumladan <i>bittern</i>, <i>Hypotaenidia philippensis</i>, Charadrius obscurus qushlari uchraydi[4].

Waihekening janubi-sharqiy qismida Te Matuku dengiz qoʻriqxonasi joylashgan. U Te Matuku koʻrfazini va Waiheke boʻgʻozining bir qismini oʻz ichiga oladi. U yerdagi yashash muhitining turlichaligi qoʻriqxonaning ahamiyatini oshiradi[5].

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Oroldagi parom terminali.
Oroldagi uzumzorlar.
Waihekedagi artilleriya xandaqlaridan biri.

Orolning tub aholisi Yangi Zelandiyaning maori xalqi vakillari, yaʼni Te-uri-karaka qabilasi hisoblanadi. Ular dastlab yarim koʻchmanchi turmush tarzini olib borishgan, baliqchilik bilan shugʻullanishgan, lekin asta-sekin oʻtroq turmush tarziga va qishloq xoʻjaligini rivojlantirishga oʻtishgan[6]. Koʻp sonli arxeologik topilmalar, jumladan, istehkomlar yoki pa, orolga Te-uri-karaka qabilasi taxminan 1000 yil oldin kelib joylasha boshlaganini koʻrsatadi[7]. Ushbu voqeadan koʻp oʻtmay, polineziyalik sayohatchi Toining kanoesi Waiheke oroli qirgʻoqlari oldida paydo boʻladi. Toining yordamchilari Toi va uning jamoasi orolga kelgani sharafiga uyushtirilgan bazmda Te-uri-karakalar tomonidan oʻldirilgan. Shundan soʻng Toi orol ustidan nazoratni qoʻlga kiritdi va mahalliy aholidan oʻch oldi. Taxminan oʻsha vaqtlardan orol birinchi marta Te Motu-arai-roa deb nomlana boshladi (Maori tilidan tarjimasi: "uzun boshpana orol")[6].

Taxminan XIV asrda Waiheke Coromandel yarimorolida yashovchi Ngati-Huarere qabilasi tomonidan bosib olingan. XVIII asrda orolda hukmron qatlam boʻlgan Ngati Paoa qabilasi vakillari joylashdilar. XIX asrga kelib, Waiheke aholisi 1000 kishiga yaqinlashdi[7]. Biroq 1821-yilda Ngapuxi qabilasi boshligʻining tahdidi tufayli orol aholisining koʻp qismi qochib ketdi va mojaro bartaraf etilgandan keyingina qaytib keldi. 1830-yilga kelib aholi soni 500 ga yaqin edi[7].

Birinchi yevropaliklar orolga 1801-yilda, The Royal Admiral ekipaji orolning shimoliy qirgʻogʻi xaritasini tuzganida kirib kelgan. Taxminan shu vaqtlarda orol Waiheke nomi bilan tilga tushib ulgurdi (maori tilidan "suvlar" deb tarjima qilinadi)[7].XIX asrning boshlarida, birinchi navbatda, orolda mavjud boʻlgan qimmatbaho daraxt turlarini (asosan kauri) kesish bilan shugʻullanadigan birinchi yevropalik mustamlakachilar paydo boʻla boshladilar. Shunga qaramay, asrning oʻrtalariga kelib, oʻrmon qismining deyarli butunlay yoʻq qilinishi sababli daraxt kesish toʻxtatildi[6]. 1838-yilda Waihekening sharqiy qismi Tomas Maksvell tomonidan sotib olindi va 1845-yilga kelib yevropalik aholi soni 45 nafarga yetdi. Keyingi yillarda aholining aksariyati Temza va Oklend aholisi uchun mashhur dam olish maskaniga aylangan sharqiy sohilga joylashdi. Orolning gʻarbiy qismida, asosan, maorilar, shuningdek, yevropalik dehqonlar oʻtroqlashgan[1]. XIX asr oxirida orolda marganets rudasini qazib olish ishlari boshlandi[8].

Ikkinchi Jahon urushi paytida Waiheke Oklend shahri qirgʻoq mudofaasi tizimining bir qismi edi. U davrda orolda beton artilleriya xandaqlari, shuningdek, orolning sharqiy qismida "Toshli Batter" deb nomlangan labirintlar tizimi qurilgan[1][9].

Urush soʻngida Waiheke aholisi 835 kishi edi. Oʻsha vaqtga kelib, yagona mahalliy oʻzini oʻzi boshqarish organlari 1921-yilda tashkil etilgan Avtomobil yoʻllari boshqarmalari edi. 1947-yilda Oklend shahar kengashi orolni shahar tarkibiga kiritish tashabbusi bilan chiqdi, biroq mahalliy aholi bunga qarshi boʻldi[6]. Shunday boʻlsa-da, orol izolyatsiya qilinganiga qaramay, Waiheke infratuzilmasini rivojlantirish davom etdi: 1947-yilda orolda birinchi bank va mahalliy gazeta paydo boʻldi, 1948-yilda Oklendga parom qatnovi, 1949-yilda telefon xizmati yoʻlga qoʻyildi. 1955-yilga kelib orol aholisi 2144 kishiga yetdi va 1970-yilda Waiheke okrug kengashi tuzilib, u mahalliy aholini oʻzini oʻzi boshqarish sharoiti bilan taʼminladi[6]. Biroq, 1989-yilda kengash Oklend shahar kengashi bilan birlashtirildi. Bu holat Yangi Zelandiyaning eng yirik shahri aholisi orasida orolning mashhurligini oshirdi va orolda aholining sezilarli darajada koʻpayishiga olib keldi. Shu bilan birga, mahalliy turizmni, shuningdek, vinochilikni rivojlantirishga kuchli turtki berdi (Waihekeda birinchi uzumzor 1977-yilda paydo boʻlgan)[6].

Orol hozirda asosiy kurort va Oklendliklar uchun dam olish maskani hisoblanadi[8].

Aholisi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2006-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, 7689[10] nafar aholi bilan Waiheke Hauraki koʻrfazidagi eng koʻp aholili orollar orasida Shimoliy va Janubiy orollardan keyin uchinchi oʻrinda[7]. Aholining asosiy qismi yoki 82% yevropaliklar; 12,3% Maorilar[11]. Eng yirik aholi punkti — Oneroa.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 „Waiheke Island“ (inglizcha). Auckland City Council. 2011-yil 28-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-aprel 2010-yil.
  2. ↑ 2,0 2,1 {{{заглавие}}}.
  3. ↑ {{{заглавие}}}.
  4. ↑ „Whakanewha“ (inglizcha). Auckland Regional Council. 2012-yil 22-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-aprel 2010-yil.
  5. ↑ „Te Matuku Marine Reserve. Facts“ (inglizcha). New Zealand Department of Conservation. 2010-yil 19-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-aprel 2010-yil.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 „Waiheke local history“ (inglizcha). Auckland City Libraries. 2012-yil 22-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-aprel 2010-yil.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 „About Waiheke Island“ (inglizcha). Tourism Auckland. Waiheke Island. 2012-yil 22-aprelda asl nusxadan arxivlangan.
  8. ↑ 8,0 8,1 „Waiheke Island“ (inglizcha). Encyclopædia Britannica Online. 2012-yil 22-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-aprel 2010-yil.
  9. ↑ „Counter bombardment battery“ (inglizcha). New Zealand Department of Conservation. 2009-yil 13-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-aprel 2010-yil.
  10. ↑ „QuickStats About Waiheke Island“ (inglizcha). Statistics New Zealand. 2012-yil 22-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-aprel 2010-yil.
  11. ↑ „QuickStats About Waiheke Island. Ethnic groups, birthplace and languages spoken“ (inglizcha). Statistics New Zealand. 2012-yil 22-aprelda asl nusxadan arxivlangan. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Waiheke&oldid=3274012" dan olindi