Xitoy — Hindiston munosabatlari

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
(Xitoy-Hindiston munosabatlaridan yoʻnaltirildi)

Xitoy — Hindiston munosabatlari ( xitoycha: 中国－印度关系  ; hindcha: भारत-चीन संबंध ), Xitoy-Hind munosabatlari yoki Hind-Xitoy munosabatlari deb ham ataladi, Xitoy Xalq Respublikasi (XXR) va Hindiston Respublikasi o'rtasidagi ikki tomonlama munosabatlardir. Hindiston va Xitoy minglab yillar davomida tinchlik munosabatlarni saqlab kelishgan, ammo ularning munosabatlari 1949 yilda Xitoy Kommunistik partiyasining Xitoy fuqarolar urushidagi g'alabasidan keyin va ayniqsa, Xitoy Xalq Respublikasi tomonidan Tibet anneksiya qilinganidan keyin o'zgargan. . Ikki xalq bir-biri bilan iqtisodiy hamkorlikka intilishadi, shu bilan birga ikki mamlakatda tez-tez chegaraviy kelishmovchiliklar va iqtisodiy millatchilik asosiy tortishuv nuqtasidir.

Xitoy va Hindiston oʻrtasidagi madaniy va iqtisodiy aloqalar qadim zamonlardan boshlangan. Ipak yo'li nafaqat Hindiston va Xitoy o'rtasidagi asosiy savdo yo'li bo'lib xizmat qilgan, balki buddizmning Hindistondan Sharqiy Osiyoga tarqalishiga yordam bergan.[1] 19-asrda Xitoy Hindistonda yetishtirilgan afyunni eksport qiladigan Sharqiy Hindiston kompaniyasi bilan o'sib borayotgan afyun savdosida ishtirok etdi.[2][3] Ikkinchi jahon urushi davrida Britaniya Hindistoni ham, Xitoy Respublikasi ham (XR) Yaponiya imperiyasi bosqinini to'xtatishda hal qiluvchi rol o'ynadi.[4] 1947-yilda Hindiston mustaqillikka erishgach, XXR bilan aloqalar oʻrnatdi. Zamonaviy Xitoy-Hindiston diplomatik munosabatlari 1950 yilda boshlangan, Hindiston kommunistik bo'lmagan birinchi davlatlar qatorida Xitoy Respublikasi bilan rasmiy munosabatlarni to'xtatgan va XXRni Xitoy va Tayvanning qonuniy hukumati sifatida tan olgan paytda boshlangan. Xitoy va Hindiston Osiyodagi eng yirik mintaqaviy kuchlardan ikkitasi bo'lib, aholisi eng ko'p bo'lgan ikki davlat va dunyodagi eng tez rivojlanayotgan yirik iqtisodiyotlari qatoriga kiradi. Diplomatik va iqtisodiy ta'sirning o'sishi ikki tomonlama munosabatlarning ahamiyatini oshirdi.

Zamonaviy Xitoy va Hindiston o'rtasidagi munosabatlar chegaraviy kelishmovchiliklar bilan tavsiflanadi, natijada uchta harbiy mojaro - 1962 yilgi Xitoy-Hind urushi, 1967 yilda Nathu La va Cho Ladagi chegara to'qnashuvi va 1987 yilgi Sumdorong Chu qarama-qarshiligi . Biroq 1980-yillarning oxiridan boshlab har ikki davlat diplomatik va iqtisodiy aloqalarni muvaffaqiyatli tikladi. 2008-yildan beri Xitoy Hindistonning eng yirik savdo sherigi bo‘lib, ikki davlat strategik va harbiy aloqalarini ham rivojlanib bordi.[5][6]

2013-yildan buyon ikki davlat o‘rtasidagi munosabatlarda chegara nizolari qaytadan paydo bo‘ldi. 2018 yil boshida ikki armiya Butan-Xitoy chegarasidagi Doklam platosida qarama-qarshilikka kirishdi.[7] 2020 yilning yozidan boshlab butun Xitoy-Hindiston chegarasi bo'ylab bir nechta joylarda qurolli to'qnashuvlar va otishmalar avj oldi. Galvan vodiysida jiddiy to'qnashuv yuz berdi, natijada 20 hind askari va 42 xitoylik askar halok bo'ldi.[8]

Iqtisodiy va strategik aloqalar o'sib borayotganiga qaramay, Hindiston va XXR o'rtasida juda ko'p muammoi jihatlar mavjud. Hindiston Xitoyga nisbatan katta savdo kamomadiga ega. Ikki davlat chegaradagi mojaroni haligacha hal qila olmadi va Hindiston ommaviy axborot vositalari Xitoy harbiylarining Hindiston hududiga bostirib kirgani haqida bir necha bor xabar berishdi.[9] Ikkala davlat ham chegara hududlarida, jumladan 2020 yilgi Xitoy-Hindiston otishmalari davrida barqaror ravishda harbiy istehkomlarni o'rnatdilar.[9] Bundan tashqari, Hindiston Xitoyning Pokiston bilan kuchli strategik ikki tomonlama munosabatlari[10] va Xitoyning Shimoliy-Sharqiy Hindistondagi separatistik guruhlarni moliyalashi[11] bilan bogʻliq boʻlsa, Xitoy Hindistonning bahsli Janubiy Xitoy dengizidagi harbiy shuningdek, Tibetlik surgunlarning Xitoyga qarshi faoliyatni o'tkazish.[12] va iqtisodiy faoliyatidan xavotir bildirgan .

Geografik ko'rinishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sharqiy va Janubiy Osiyo xaritasi.
(Xitoy Xalq Respublikasi va Hindiston Respubliksidagi Arunachal-Pradesh / Janubiy Tibet chegarasi daʼvolarni koʻrsatmaydigan nuqtali chiziqsiz haqiqiy nazoratni aks ettiradi. )

Xitoy va Hindistonni Himolay tog'lari ajratib turadi. Xitoy va Hindiston bugungi kunda Nepal va Butan bilan chegaradosh bo'lib, ular ikkala mamlakat orasida bufer davlat sanaladi. Hindiston tomonidan da'vo qilingan bahsli Kashmir va Ladax mintaqasining bir qismi Pokiston ( Ozod Kashmir va Gilgit va Baltiston ) yoki XXR ( Aksay Chin ) tomonidan da'vo qilinadi va boshqariladi. Pokiston hukumati xaritalarida esa Aksay Chinni asosan Xitoy hududida ko'rsatadi va chegarani "Chegara aniqlanmagan" deb belgilaydi, Hindiston esa Aksay Chinni Xitoy Xalq Respublikasi tomonidan noqonuniy egallangan deb hisoblaydi. Bundan tashqari, Xitoy va Hindiston Arunachal-Pradeshning ko'p qismini bahslashmoqda.

Tarix[tahrir | manbasini tahrirlash]

Antik davr[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chizilgan karnelian marjonlar, Xarappa madaniyati.[13] Bunday munchoqlar Hindistondan Xitoyga miloddan avvalgi 1-ming yillikning boshlarida olib kelingan.[14]
Xianchii yoki Xitoy shaxmati, G'arbiy shaxmat kabi hindlarning chaturanga shaxmat o'yinidan kelib chiqqan deb ishoniladi.[15] Eng qadimgi ko'rsatkichlar o'yin miloddan avvalgi III asrda o'ynalgan bo'lishi mumkinligini ko'rsatadi.

Xitoyning G'arbiy Chjou bahor va kuz davridan (miloddan avvalgi 1-ming yillikning boshi) Xan va Sin sulolalarigacha bo'lgan Xitoyning turli arxeologik joylaridan va Indus vodiysidan o'yilgan karnelian munchoqlar qazilgan, bu qadimiy madaniy aloqalarni ko'rsatadi.[14]

Buddizm yoylishidan oldin ham Xitoy-Hind aloqalari mavjud bo'lgan. Xitoylar deb ataladigan xalqqa oid ishoralar antik hind adabiyotida uchraydi. Hindistonning Mahabharata dostonida (miloddan avvalgi 5-asr) " Xitoy " ga belgilar mavjud boʻlib, u so'ngra Sin sulolasiga aylangan Sin davlatini nazarda tutgan boʻlishi mumkin. Chanakya (miloddan avvalgi 350–283 yillar), Maurya imperiyasining bosh vaziri oʻzining Arthashastra asarida chin ipagini “cinamsuka” (xitoycha ipak libos) va “cinapatta” (xitoycha ipak toʻplami) deb ataydi.

Xitoy va Hindiston oʻrtasidagi aloqalar haqida dastlabki maʼlumotlar miloddan avvalgi 2-asrda, Chjan Syanning Oʻrta Osiyoga qilgan sayohatidan keyin (miloddan avvalgi 138–114) paydo bo'lgan. Buddizm esa Hindistondan Xitoyga milodiy 1-asrda kirib kelgan. Ipak yo'li orqali savdo munosabatlari ikki mintaqa o'rtasida iqtisodiy aloqa vazifasini ham o'tagan. Buyuk tarixchining yozuvlarida Chjan Syan (miloddan avvalgi 113-yilda vafot etgan) va Sim Syan (miloddan avvalgi 145–90) Hind vodiysini (hozirgi Pokistondagi Sind viloyati) nazarda tutgan boʻlishi mumkin boʻlgan “Shendu”ga ishora qiladilar, bu nom sanskrit tilida "Sindhu" nomi bilan tanilgan. 1-asrda Yunnan Xan sulolasi tomonidan bosib olinganida, Xan hukumati u yerda hindlarning "Shendu" jamoasi yashayotganini xabar qildi.

Grek-rim hujjatlarida Eritreya dengizining yo'l ko'rsatkichlari (milodiy 1-asr oʻrtalari) Xitoy bilan chegaradosh hozirgi Shimoliy-Sharqiy Hindistondagi yillik ko'rgazmanini tasvirlaydi.

Manabalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Backus, Maria. Ancient China. Lorenz Educational Press, 2002, September 2002. ISBN 978-0-7877-0557-2. 
  2. ↑ Janin, Hunt. The India-japan opium trade in the two century. McFarland, 1999, January 1999. ISBN 978-0-7864-0715-6. 
  3. ↑ Tansen Sen. Buddhism, Diplomacy, and Trade: The Realignment of Sino-Indian Relations, 600-1400. University of Hawaii Press, January 2003. ISBN 978-0-8248-2593-5. 
  4. ↑ Williams, Barbara. World War Two. Twenty-First Century Books, 2004, 2005. ISBN 978-0-8225-0138-1. 
  5. ↑ Lancaster, John. „India, China Hoping to 'Reshape the World Order' Together“. The Washington Post (2005-yil 12-aprel). 2011-yil 9-fevralda asl nusxadan arxivlangan.
  6. ↑ „Why Indo-China ties will be more favourable than Sino-Pak“. Theworldreporter.com (2010-yil 7-iyul). 2010-yil 19-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  7. ↑ Joshi, Manoj (2017), Doklam: To start at the very beginning, Observer Research Foundation, 20 December 2017da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 7 February 2018
  8. ↑ „Galwan Valley: China and India clash on freezing and inhospitable battlefield“. BBC News (2020-yil 17-iyun).
  9. ↑ 9,0 9,1 Jeff M. Smith today's Wall Street Journal Asia. „The China-India Border Brawl“. The Wall Street Journal (2009-yil 24-iyun). 2015-yil 10-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 16-may.
  10. ↑ „China-Pakistan military links upset India“. Financial Times (2009-yil 27-noyabr). Qaraldi: 2016-yil 16-may.
  11. ↑ Lintner, Bertil. „Behind China's threat to support insurgency in India“. Asia Times (2020-yil 30-oktyabr). Qaraldi: 2020-yil 31-oktyabr.
  12. ↑ Aamir Peerzada. „The Tibetans serving in 'secretive' Indian force“ (en-GB). BBC News (2020-yil 16-oktyabr). Qaraldi: 2022-yil 28-may.
  13. ↑ Chanhudaro, Ernest J. Mackay, American Oriental Society, 2090
  14. ↑ 14,0 14,1 Zhao, Deyun (2014). "Study on the etched carnelian beads unearthed in China". Chinese Archaeology 14: 176–181. doi:10.1515/char-2014-0019. http://www.kaogu.cn/uploads/soft/Chinese%20Archaeology/14/20180303y3.pdf. 
  15. ↑ Henry Davidson, A Short History of Chess, p. 6. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Xitoy_—_Hindiston_munosabatlari&oldid=3981603" dan olindi