Xronofobiya
Xronofobiya, shuningdek, qamoqxona nevrozi sifatida ham tilga olinadigan, qamoqxona mahbuslarida tez-tez uchraydigan vaqt va vaqtning oldinga siljishi qoʻrquvini tavsiflovchi ruhiy holat hisoblanadi. Qamoqxona mahbuslari bilan bir qatorda, COVID-19 tufayli karantinni boshdan kechirayotgan odamlarda ham xronofobiya tez-tez uchrab turadi[1]. Vaqt maʼlum bir tushuncha sifatida tushunilganligi sababli, xronofobiya oʻziga xos fobiya sifatida tasniflanadi[2].
Xronofobiya atamasi yunoncha „xronos“ – vaqt va „fobo“ – qoʻrquv soʻzlaridan kelib chiqqan[2].
Alomatlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Xronofobiya turli yoʻllar bilan namoyon boʻladi, chunki ushbu ruhiy holatni boshdan kechirgan har bir kishi turli alomatlar bilan aziyat chekadi. Mahkumlar doimiy psixologik noqulaylikni boshdan kechirishadi, bu vaqt davomiyligi va cheksizligi bilan tashvish, vahima va klaustrofobiya bilan tavsiflanadi. Xronofobiyaning asosiy belgisi – yaqinlashib kelayotgan yoʻqotish xavfi hissi va sodir boʻlgan voqeani xotirada saqlash istagi[3]. Eng koʻp uchraydigan belgilar orasida prokratinatsiya, ish kunini notoʻgʻri rejalashtirish, „yoʻq“ deb ayta olmaslik, tez chalgʻish va bir vaqtning oʻzida juda koʻp narsalarni qilishga urinish kiradi[4].
Sabablari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Xavf omillari va sabablari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Baʼzi odamlar tabiatan xronofobiyaga moyil boʻladilar. Qariyalar yoki kasallar uchun esa xavf yanada ortadi, chunki yoshi kattaroq yoki oʻlimga yaqin boʻlgan odamlar oʻlimga yaqinlashish qoʻrquvi bilan yashash ehtimoli koʻproq. Ular qolgan kunlar soniga bogʻlanib qolishlari mumkin, bu esa qattiq tashvishga sabab boʻlishi mumkin[5]. Qamoqxonadagi odamlarda ham xronofobiya koʻp uchraydi. Qamoqxona nevrozi – bu kasallikning yana bir nomi. Mahkumlar, xususan, muddati uzaytirilgan jazo muddatini oʻtayotganlar, koʻpincha vaqt oʻtishi bilan bogʻlanib qoladilar. Ular vaqt juda sekin yoki juda tez oʻtayotganiga ishonishlari mumkin va ular koʻpincha ozod boʻlgunga qadar kunlarni sanashadi. Shuningdek, ular qamoqxonada klaustrofobiya hissiyotlarini boshdan kechirishlari mumkin[5]. Koʻp odamlar Covid-19 tufayli karantindan keyin xronofobiyani orttirib oladilar. Ular vaqtni kuzatib borishga qaror qilishdi yoki vaqt oʻtishi oldida oʻzlarini ojiz his qilishdi[5]. Agar biror kishi ruhiy tushkunlik yoki giyohvandlik muammosiga duchor boʻlgan boʻlsa ham, xronofobiya orttirib olish ehtimoli koʻproq[5].
Qoʻzgatuvchilar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Xronofobiya turli sabablarga koʻra tashvish, qoʻrquv va xavotirga sabab boʻladi. Bayramlar, tugʻilgan kunlar, bitiruvlar va yubileylar ham bu fobiya uchun sabab boʻlishi mumkin.
Muolajalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Kognitiv xulq-atvor terapiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Kognitiv xulq-atvor terapiyasi (CBT) nutq terapiyasining bir turi boʻlib, uning maqsadi inson hayotiga sezilarli salbiy taʼsir koʻrsatadigan notoʻgʻri fikrlarni tuzatishdir. CBT maxsus fobiyalarni davolash uchun ishlatilishi mumkin. Terapevt har bir fobiya va odamga eng mos keladigan individual rejani yaratadi. Terapiya maqsadga yoʻnaltirilgan va tuzilgan boʻlib, hissiy tanglik paytida salbiy fikrlash modellarini oʻzgartirishga va bemorlarga ularning fikrlari ularning harakatlariga qanday taʼsir qilishi haqida maʼlumot olishga yordam beradi[5]. Xronofobiya holatida terapiyaning maqsadi tashvish va haddan tashqari qoʻrquv reaksiyalari natijasida paydo boʻlgan xatti-harakatlarni nazorat qilishdir[6].
Yengish usullari
[tahrir | manbasini tahrirlash]| Dam olish texnikasi | Tavsif |
|---|---|
| Chuqur nafas olish mashqlari (diafragmatik nafas olish) | Sekin va chuqur nafas olinadi va nafas chiqariladi[7]. |
| Progressiv yengillik | Tanadagi turli mushak guruhlari birma-bir taranglashtiriladi va keyin boʻshatiladi[8]. |
| Avtojenik trening | Biror kishi turli xil mashqlarni bajaradi, masalan, qoʻlini koʻtarib, oʻziga qayta-qayta turli xil gaplarni aytadi. |
| Yoʻnaltirilgan tasvirlar | Insonlar oʻz tanalarida bu his-tuygʻular bilan bogʻlangan turli xil tasvirlarni tasvirlash orqali osoyishtalik va yengillik tuygʻusini uygʻotishga harakat qilishadi[7]. |
| Biofeedback – yordamli dam olish | Tana reaktsiyalarini kuzatish va xabardor boʻlish uchun elektronikadan foydalanish[7]. |
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ "Coronaphobia and chronophobia - A psychiatric perspective". Asian Journal of Psychiatry 51: 102050. June 2020. doi:10.1016/j.ajp.2020.102050. PMID 32302963. PMC 7151292. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=7151292.
- ↑ 2,0 2,1 „Chronophobia - wikidoc“ (en). www.wikidoc.org. Qaraldi: 2022-yil 17-may.
- ↑ "Chronophilia: Nabokov and the Time of Desire". The Johns Hopkins University Press 37 (2): 447–467. 2006. https://www.jstor.org/stable/20057952.
- ↑ "Influence of Chronophobia on Labor Processes in the Organization". Urgent Problems of Modern Society – Language, Culture and Technology in the Changing World: 345–351. 2020. https://stfl.conf.nstu.ru/conf2020/documents/Сборник%20АПСО-2020.pdf#page=346.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 „Cognitive Behavioral Therapy (CBT)“. Cleveland Clinic. Qaraldi: 2022-yil 16-may.
- ↑ „Chronophobia (Fear of Time): Symptoms, Causes & Treatment“. Cleveland Clinic. Qaraldi: 2022-yil 16-may.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 „Relaxation Techniques for Health“ (en). NCCIH. Qaraldi: 2022-yil 14-may.
- ↑ Payne's handbook of relaxation techniques: a practical guide for the health care professional, 4th, Edinburgh: Churchill Livingstone/Elsevier, 2010 — 71-bet. ISBN 978-0-7020-5000-8. OCLC 787843209.