Xrushchyov erishi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

 

Xrushchevning erishi (Russian yoki oddiygina ottepel)[1] — 1950-yillarning oʻrtalaridan 1960-yillarning oʻrtalarigacha boʻlgan davr, Sovet Ittifoqidagi qatagʻon va tsenzura Nikita Xrushchev [ -S.2.] ning politizatsiyasi tufayli yumshatilgan va boshqa davlatlar bilan tinch-totuv yashash. Bu atama Ilya Erenburgning 1954-yildagi „Eritish“ („Otepel“) romanidan soʻng paydo boʻlgan[2] oʻz davri uchun shov-shuvli.

Eritish 1953-yilda Iosif Stalin vafotidan keyin mumkin boʻldi. Birinchi kotib Xrushchev sobiq Bosh kotib Stalinni[3] Kommunistik partiyaning 20- syezdidagi „Maxfiy nutqida“ qoraladi,[4][5] keyin Kremldagi hokimiyat uchun kurash paytida stalinchilarni quvib chiqardi. Xrushchevning 1954-yilda Pekinga (Xitoy) tashrifi, 1955-yilda Yugoslaviyaning Belgrad shahriga tashrifi (1948-yilda Tito-Stalin boʻlinishidan keyin ular bilan munosabatlar yomonlashgan) va oʻsha yil oxirida Duayt Eyzenxauer bilan boʻlgan keyingi uchrashuvi erishi alohida taʼkidlandi. Xrushchevning 1959-yilda AQShga tashrifi bilan yakunlandi.

Eritish baʼzi iqtisodiy islohotlar va xalqaro savdo, taʼlim va madaniy aloqalar, festivallar, chet el mualliflarining kitoblari, xorijiy filmlar, badiiy namoyishlar, mashhur musiqa, raqslar va yangi modalar va ommaviy ishtirok etish orqali butun Sovet jamiyatini qaytarib boʻlmaydigan oʻzgartirishni boshladi. xalqaro sport musobaqalarida. Xrushchevistlar va stalinparastlar oʻrtasidagi hokimiyat uchun kurash hech qachon toʻxtamaganligi sababli, u oxir-oqibat Sovet Kommunistik partiyasini zaiflashtirdi.

Eritish ommaviy axborot vositalari, sanʼat va madaniyatda maʼlumot olish erkinligiga ruxsat berdi; xalqaro festivallar; xorijiy filmlar; tsenzurasiz kitoblar; va yangi paydo boʻlayotgan milliy televidenieda koʻngilochar tadbirlarning yangi shakllari, ommaviy paradlar va bayramlardan tortib, mashhur musiqa va estrada shoulari, satira va komediyalar va Goʻluboy Ogonyok kabi yulduzli shoular.[6] Bunday siyosiy va madaniy yangilanishlar Sovet Ittifoqidagi bir necha avlod odamlarining ijtimoiy ongiga sezilarli taʼsir koʻrsatdi.[7][8]

Xrushchevdan keyin boʻlgan Leonid Brejnev erishni tugatdi. Aleksey Kosiginning 1965-yildagi iqtisodiy islohoti 1960-yillarning oxiriga kelib amalda toʻxtatildi, 1966-yilda yozuvchilar Yuliy Daniel va Andrey Sinyavskiy ustidan oʻtkazilgan sud jarayoni — Stalin hukmronligidan keyingi birinchi ommaviy sud jarayoni va 1968-yilda Chexoslovakiyaga bostirib kirishi aniqlandi. mamlakatni liberallashtirish.

Xrushchev va Stalin[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xrushchev va Stalin, 1936-yil, Kreml

Xrushchevning erishi Stalin leytenantlari oʻrtasidagi yashirin hokimiyat kurashida oʻzining kelib chiqishiga ega edi.[1] Qizil Armiya qoʻmondonlari orasida marshal Georgiy Jukov va uning sodiq ofitserlari kabi bir qancha yirik rahbarlar Stalin maxfiy xizmati bilan jiddiy ziddiyatga ega edilar.[1][9] Tashqi koʻrinishida Qizil Armiya va Sovet rahbariyati Ikkinchi Jahon urushidagi gʻalabadan keyin birlashgandek tuyuldi. Biroq, Stalin atrofidagi yuqori darajadagi odamlarning yashirin ambitsiyalari, shuningdek, Stalinning oʻz shubhalari Xrushchevni faqat oʻsha bir necha kishiga tayanishi mumkinligiga undadi; ular butun siyosiy hokimiyat uchun kurash davomida u bilan birga qolishardi.[9][10] Bu hokimiyat uchun kurash Stalin tirikligida Xrushchev tomonidan yashirincha tayyorlandi[1][9] va 1953-yil mart oyida Stalin vafotidan soʻng yuzaga chiqdi[9] Oʻsha vaqtga kelib, Xrushchevning odamlari Sovet ierarxiyasining hamma joyiga ekilgan edi, bu Xrushchevga oʻzining asosiy raqiblarini qatl etish yoki yoʻq qilish, keyin esa qattiq sovet mafkurasi va ierarxiyasiga baʼzi oʻzgarishlar kiritish imkonini berdi.[1]

Stalin rahbariyati xalqlarni deportatsiya qilish, Leningrad ishi, Doktorlar fitnasi, yozuvchilar va boshqa ziyolilarni rasmiy tanqid qilish kabi barcha darajadagi[11] boshqarishda yangi chegaralarga erishdi. Shu bilan birga, millionlab askarlar va ofitserlar Ikkinchi jahon urushidan keyin Yevropani koʻrishdi va Sovet Ittifoqidan tashqarida mavjud boʻlgan turli xil turmush tarzidan xabardor boʻlishdi. Stalinning buyrugʻiga koʻra koʻpchilik hibsga olindi va yana jazolandi,[11] jumladan magʻlubiyatga uchragan Germaniya xalqini talon-toroj qilishda sovrinlar olish chegarasidan oshib ketgan mashhur marshal Georgiy Jukov va boshqa yuqori darajadagi generallarga hujumlar. Oʻlja Stalinning xavfsizlik apparati tomonidan musodara qilindi, marshal Jukovning lavozimi tushirildi, xoʻrlandi va surgun qilindi; u qattiq antistalinizmga aylandi.[12] Jukov Stalinning oʻlimini kutdi, bu Xrushchevga Jukovni yangi siyosiy jangga qaytarishga imkon berdi.[1][13]

Nikita Xrushchev va marshal Georgiy Jukov oʻrtasidagi vaqtinchalik ittifoq ularning kelib chiqishi, qiziqishlari va zaif tomonlariga asoslangan edi:[1] ikkalasi ham dehqon edi, ikkalasi ham shuhratparast edi, ikkalasi ham Stalin tomonidan suiisteʼmol qilingan, ikkalasi ham Stalinistlardan qoʻrqishgan va ikkalasi ham bu narsalarni oʻzgartirishni xohlashgan. Xrushchev va Jukov Sovet siyosiy elitasida oʻzaro dushmanlarini yoʻq qilish uchun bir-birlariga muhtoj edilar.[13][14]

1953-yilda Jukov Xrushchevga Moskvada zudlik bilan qatl etilgan oʻsha paytdagi birinchi vitse-premer Lavrentiy Beriyani[1] va Stalin doirasining boshqa bir qancha arboblarini yoʻq qilishga yordam berdi. Tez orada Xrushchev „Gulag“ lagerlaridan millionlab siyosiy mahbuslarni ozod qilishni buyurdi. Xrushchev davrida Sovet Ittifoqidagi mahbuslar soni, baʼzi yozuvchilarning fikriga koʻra, 13 milliondan 5 milliongacha mahbuslar kamaydi.[11]

Xrushchev, shuningdek, 1952-yilda Kremlga olib kelgan va Stalin bilan tanishtirgan Leonid Brejnevni[13] targʻib qildi va tarbiyaladi.[1] Keyin Xrushchev Brejnevni Prezidium (Siyosiy byuro) lavozimiga koʻtardi va uni Qizil Armiya va Harbiy-dengiz floti siyosiy boshqarmasi boshligʻi etib tayinladi va uni boshqa bir qator kuchli lavozimlarga koʻtardi. Brejnev oʻz navbatida Xrushchevga konservativ qattiq tarafdorlar bilan bir necha tanqidiy qarama-qarshiliklarda, jumladan Molotov va Malenkov boshchiligidagi stalinparastlarni hokimiyatdan chetlatishda kuchlar muvozanatini buzish orqali yordam berdi.[13][15]

Xrushchevning 1956-yilda Stalinni qoralagan nutqi[tahrir | manbasini tahrirlash]

O kulcie jednostki i jego następstwach, Varshava, 1956-yil mart, Yashirin nutqning birinchi nashri, PUWPda ichki foydalanish uchun nashr etilgan.

Xrushchev 1956-yil 25-fevral yarim tundan keyin yopiq eshiklar ortida, 20-partiya qurultoyining yopiq majlisida qilgan "Shaxsga sigʻinish va uning oqibatlari toʻgʻrisida"gi nutqida Stalinni qoraladi. Xrushchev ushbu nutqida Iosif Stalinning shaxsiyatiga sigʻinishning zarari va Sovet Ittifoqida millionlab odamlarning hayotiga zomin boʻlgan va koʻplab odamlarni jarohatlagan Buyuk tozalash deb nomlanuvchi qatagʻonlarni tasvirlab berdi.[16] Nutq 1956-yil 5-martdan boshlab SSSR boʻylab Sovet Kommunistik partiyasi aʼzolari orasida qisqaroq shaklda rasman tarqaldi.[1]

Uning ittifoqchisi Anastas Mikoyan va Gulagga qaytganlarning kichik, ammo taniqli guruhi bilan birgalikda Xrushchev ham reabilitatsiya toʻlqinini boshladi.[17] Bu harakat Stalin davrida Buyuk tozalashda oʻldirilgan yoki qamoqqa tashlangan millionlab begunoh qurbonlarning obroʻsini rasman tikladi. Bundan tashqari, rasmiy va norasmiy kanallar orqali soʻz erkinligiga Stalin davridan qolgan cheklovlarni yumshatish uchun taxminiy harakatlar qilindi.[1]

Xrushchevning 1956-yildagi nutqi SSSRda siyosiy oʻzgarishlarni olib kelish uchun qilingan eng kuchli saʼy-harakatlar edi,[1] oʻsha paytda, Stalin hukmronligidan bir necha oʻn yillik qoʻrquv davrlaridan soʻng, bu son-sanoqsiz begunoh odamlarning hayotiga zomin boʻldi.[18] Xrushchevning nutqi bir necha oy ichida xalqaro miqyosda chop etildi[1] va uning SSSRni ochish va liberallashtirish tashabbuslari dunyoni hayratda qoldirdi. Xrushchevning nutqi uning koʻplab kuchli dushmanlarini gʻazablantirdi va shu bilan Sovet Kommunistik partiyasi ichida hokimiyat uchun shafqatsiz kurashning navbatdagi bosqichini qoʻzgʻatdi.

Muammolar va keskinliklar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gruziya qoʻzgʻoloni[tahrir | manbasini tahrirlash]

Asosiy maqola: 1956 Georgian demonstrations

Xrushchevning Stalinni qoralashi sovet xalqini hayratda qoldirdi. Stalinning vatani boʻlgan Gruziyada koʻpchilik, ayniqsa, yosh avlod Stalinning „dahosi“ ning panegirikasi va doimiy maqtoviga asoslangan holda, buni milliy haqorat sifatida qabul qildi. 1956-yil mart oyida Stalin oʻlimining uch yilligiga bagʻishlangan bir qator spontan mitinglar tezda nazorat qilib boʻlmaydigan ommaviy namoyishga aylandi va Moskvada markaziy hukumatning oʻzgarishi va Gruziyani Sovet Ittifoqidan mustaqillikka chaqirish kabi siyosiy talablar paydo boʻldi. Sovet armiyasining aralashuviga va Tbilisi koʻchalarida qon toʻkilishiga olib keldi.

1956-yilgi Polsha va Vengriya inqiloblari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xrushchev siyosatidagi birinchi yirik xalqaro muvaffaqiyatsizlik 1956-yil oktyabr-noyabr oylarida sodir boʻldi.

1956-yilgi Vengriya inqilobi Sovet tanklari va Qizil Armiya qoʻshinlarining Budapeshtga ommaviy bostirib kirishi bilan bostirildi. Bosqinchi Qizil Armiyaga qarshi koʻcha janglari Vengriya tinch aholi va militsiyalari orasida minglab qurbonlar, shuningdek, yuzlab sovet harbiy xizmatchilari halok boʻldi. Sovet Qizil Armiyasining hujumi Vengriyadan ommaviy emigratsiyaga ham sabab boʻldi, chunki yuz minglab vengerlar qochqin sifatida qochib ketishdi.[19]

Shu bilan birga, Polsha oktyabri Polshada siyosiy va ijtimoiy avjiga chiqdi. Polshaning ichki hayotidagi bunday demokratik oʻzgarishlar Moskvada ham qoʻrquv va gʻazab bilan qabul qilindi, bu yerda hukmdorlar Sharqiy Yevropada Sovet xavfsizligi va hokimiyatiga siyosiy tahdiddan qoʻrqib, nazoratni yoʻqotishni xohlamadilar.[20]

1957-yil Xrushchevga qarshi fitna[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sovet Kommunistik partiyasining bir qismi Xrushchevning 1956-yildagi nutqidan gʻazablandi va Xrushchevning sovet jamiyatini destalinizatsiyasi va liberalizatsiyasini rad etdi. Xrushchevning yashirin nutqidan bir yil oʻtgach, stalinchilar Xrushchevni Sovet Kommunistik partiyasidagi rahbarlik lavozimidan chetlatishga harakat qilishdi.[1]

Xrushchevning dushmanlari uni ikkiyuzlamachi, shuningdek, mafkuraviy jihatdan notoʻgʻri deb bilishgan, chunki Xrushchevning Stalinning „ Buyuk tozalashlari“ va boshqa shunga oʻxshash voqealari Stalinning sevimlilaridan biri sifatida ishtirok etgan. Ular Xrushchevning tinch- totuv yashash siyosati Sovet Ittifoqini hujumga ochiq qoldirishiga ishonishdi. Vyacheslav Molotov, Lazar Kaganovich, Georgiy Malenkov va Dmitriy Shepilov Kaganovich uni guruhda koʻpchilik ovozga ega ekanligiga ishontirgandan soʻng soʻnggi daqiqada qoʻshildi va 1957-yil may oyida Xrushchevni partiyaning birinchi kotibi lavozimidan chetlatishga harakat qildi.[1]

Biroq, Xrushchev marshal Georgiy Jukovni yana ishlatgan edi. Xrushchevni qoʻllab-quvvatlashda bir nechta kuchli chiqishlar saqlab qoldi — Jukov va Mikoyan tomonidan qoʻllab-quvvatlash ayniqsa kuchli edi. 1957-yil iyun oyining oxirida boʻlib oʻtgan Markaziy Qoʻmitaning navbatdan tashqari sessiyasida Xrushchev oʻz raqiblarini partiyaga qarshi guruh deb belgiladi va ovoz berish orqali uning birinchi kotib lavozimini tasdiqladi.[1] Keyin u Molotov, Kaganovich va Malenkovni Kotibiyatdan va oxir-oqibat Kommunistik partiyaning oʻzidan chiqarib yubordi.

Iqtisodiy va siyosiy keskinliklar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xrushchevning sovet sanoat infratuzilmasini isloh qilish urinishlari uning Sovet iqtisodiyotining aksariyat sohalarida mutaxassislar bilan toʻqnashuviga olib keldi. Uning maʼmuriy tashkilotdagi islohoti unga koʻproq muammolarni keltirib chiqardi. Xrushchev 1957-yilda markaziy davlat byurokratiyasini zaiflashtirish uchun siyosiy sabablarga koʻra harakat qilib, Moskvadagi sanoat vazirliklarini viloyat xalq xoʻjaligi kengashlari, sovnarxozlar bilan almashtirib, Sovet hukumati saflari orasida oʻzini koʻplab yangi dushmanlarga aylantirdi.

Xrushchevning kuchi, garchi shubhasiz boʻlsa-da, hech qachon Stalinniki bilan taqqoslanmagan va oxir-oqibat soʻna boshlagan. Sovet ierarxiyasiga kelgan yangi amaldorlarning koʻpchiligi, masalan, Mixail Gorbachev, yoshroq, bilimli va mustaqil fikrlovchilar edi.[21]

1956-yilda Xrushchev eng kam ish haqi tushunchasini kiritdi. Bu gʻoya kommunistik qattiqqoʻl tarafdorlar tomonidan juda koʻp tanqidlarga uchradi, ular eng kam ish haqi shunchalik kichikki, koʻpchilik odamlar hali ham kam haq toʻlanadi, deb daʼvo qilishdi. Keyingi qadam rejalashtirilgan moliyaviy islohot edi. Biroq, Xrushchev real pul islohotini toʻxtatdi va 1961-yilda rublning oddiy denominatsiyasini 10:1 da amalga oshirdi.

1961-yilda Xrushchev Stalinga qarshi kurashni yakunladi: diktatorning jasadi Qizil maydondagi Lenin maqbarasidan olib tashlandi va keyin Kreml devorlari tashqarisiga dafn qilindi.[1][9][13] Stalinning jasadini Lenin maqbarasidan olib tashlash Xrushchevning erish paytida qilgan eng provokatsion harakatlaridan biri edi. Stalinning jasadini olib tashlash Xrushchevga qarshi stalinparastlarni birlashtirdi[1][13] va hatto Leonid Brejnev kabi uning sodiq shogirdlarini ham begonalashtirdi. 

Ochiqlik va madaniy liberallashtirish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Fayl:Enver-Mamedov-at-CBS-1957.jpg
Enver Mamedov (oʻngda), SSSR jurnali muharriri uni CBS auditoriyasiga taqdim etadi (1957)

1950-yillarning boshidan keyin Sovet jamiyati birinchi Spartakiada kabi misli koʻrilmagan miqyosdagi bir qator madaniy va sport tadbirlari va oʻyin-kulgilardan, shuningdek, Karnaval kechasi kabi bir nechta innovatsion kinokomediyalardan va bir nechta mashhur musiqa festivallaridan bahramand boʻldi. Baʼzi klassik musiqachilar, kinoijodkorlar va balet yulduzlariga Sovet Ittifoqidan tashqarida uning madaniyati va jamiyatini dunyoga yaxshiroq namoyish qilish uchun chiqishlariga ruxsat berildi.

Ikkinchi jahon urushidan keyin AQShga rasmiy maqomda tashrif buyurgan birinchi sovet akademiklari SSSR Fanlar akademiyasi vakillari sifatida Nyu-York shahridagi Kolumbiya universitetining Bicentennial marosimida qatnashgan biokimyogar Andrey Kursanov va tarixchi Boris Ribakovlar edi.[22] 1946-yilda Prinston kabi Amerika institutlarining sovet olimlarini Qoʻshma Shtatlarga taklif qilishga urinishlari puchga chiqqan edi.[23] Kursanov va Ribakovning ishtirok etishiga ruxsat berish toʻgʻrisidagi qaror Sovet Ittifoqi va Amerika Qoʻshma Shtatlari oʻrtasidagi akademik almashinuvning yangi davrining boshlanishi edi: Kolumbiya universiteti 1955-yilda Moskva davlat universitetining ikki yuz yillik yubileyiga oʻz vakillarini yuborganida, tashrifni qaytarib berdi.[24] va 1958-yilga kelib universitetlar talabalar va professor-oʻqituvchilar uchun almashinuv dasturini yoʻlga qoʻydi.[25]

1956-yilda Sovet va AQSh hukumatlari oʻrtasida AQShda ishlab chiqarilgan Amerika jurnalini Sovet Ittifoqida nashr etish va tarqatishni qayta tiklash va uning hamkasbi — SSSR jurnalini AQShda chiqarish toʻgʻrisida kelishuvga erishildi.[26]

1956-yilning yozida, Xrushchevning yashirin nutqidan bir necha oy oʻtgach, Moskva SSSR xalqlarining birinchi Spartakiadasining markaziga aylandi. Tadbir sovet uslubida dabdabali boʻlib oʻtdi: Moskvada barcha ittifoq respublikalaridan kelgan milliy libosdagi yirik sport jamoalari va muxlislar guruhlari mezbonlik qildi. Xrushchev bu voqeadan oʻzining yangi siyosiy va ijtimoiy maqsadlarini taʼkidlash, oʻzini Stalindan butunlay farq qiladigan yangi rahbar sifatida koʻrsatish uchun foydalangan.[1][13]

1957-yil iyul oyida Moskvada VI Butunjahon yoshlar va talabalar festivali boʻlib oʻtdi. Bu Sovet Ittifoqida oʻtkazilgan birinchi Butunjahon yoshlar va talabalar festivali boʻlib, u dunyoga birinchi marta oʻz eshiklarini ochdi. Festivalga 130 mamlakatdan 34 ming kishi tashrif buyurdi.[27]

1958-yilda Moskvada birinchi Xalqaro Chaykovskiy tanlovi boʻlib oʻtdi. Gʻolib amerikalik pianinochi Van Klibern boʻldi, u rus musiqasining shov-shuvli chiqishlarini taqdim etdi. Xrushchev shaxsan amerikalik musiqachiga oliy mukofot berilishini maʼqulladi.[1]

Xrushchevning erishi Sovet jamiyatini shunday darajada ochdiki, bu baʼzi xorijiy filmlar, kitoblar, sanʼat va musiqalarga imkon berdi. Anna Axmatova va Mixail Zoshchenko kabi ilgari taqiqlangan baʼzi yozuvchilar va bastakorlar, rasmiy Sovet tsenzura siyosati oʻzgarganligi sababli, jamoat hayotiga qaytarildi. Ernest Xeminguey kabi xalqaro miqyosda tan olingan mualliflarning kitoblari SSSRdagi kitobxonlarning qiziqishini qondirish uchun millionlab nusxalarda nashr etilgan.

1962-yilda Xrushchev Aleksandr Soljenitsinning „Ivan Denisovich hayotining bir kuni“ qissasining nashr etilishini shaxsan maʼqulladi, bu shov-shuvga aylandi va Gulag mehnat lagerlari haqidagi birinchi senzurasiz nashr sifatida tarixga kirdi.[1]

Urush paytida va Stalin hukmronligining oxirigacha vaqtincha toʻxtab qolgan dinga qarshi tashviqot hali ham koʻp edi. 

Madaniy erish davri 1962-yil dekabr oyida Manej ishidan keyin tugadi.

Musiqasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Butun Sovet Ittifoqida sanʼat tsenzurasi yumshatilgan. Ushbu liberalizatsiya davrida rus bastakorlari, ijrochilari va musiqa tinglovchilari 1950-yillarning oʻrtalaridan 1970-yillargacha norasmiy musiqa sahnasining asoslanishiga olib kelgan musiqiy ifodada yangi ochiqlikni boshdan kechirdilar.[28]

Musiqadagi bu liberallashtiruvchi islohotlarga qaramay, koʻpchilik Xrushchevning sanʼat qonunchiligi sovet xalqining oʻz soʻz erkinligiga emas, balki oʻzining shaxsiy didiga asoslanganligini taʼkidlaydi. Islohotlari natijasida baʼzi noanʼanaviy, avangard musiqa paydo boʻlgandan soʻng, 1963-yil 8-martda Xrushchev oʻzining destalinizatsiya islohotlarini bekor qilishni boshlagan nutqida shunday dedi: „Biz bu kakofonlikni qatʼiyan rad etamiz. musiqa. Xalqimiz bu axlatdan oʻz mafkurasi quroli sifatida foydalana olmaydi“ va „Jamiyat xalq manfaatlariga zid boʻlgan ishlarni qoralashga haqli“[29] Eritish davri ochiqlik va liberalizatsiya davri deb hisoblangan boʻlsa-da, Xrushchev bu yangi erkinliklarga cheklovlar qoʻyishda davom etdi.

Shunga qaramay, Xrushchev musiqiy ifodani izchil liberallashtirishga qaramay, uning nutqlari „cheklovlar“ emas, balki „nasihatlar“ edi.[29] Rassomlarga, ayniqsa musiqachilarga Xrushchev islohotlaridan oldin senzuradan oʻtgan yoki umuman kirish imkoni boʻlmagan manbalardan foydalanish imkoniyati berildi. Bu davr bastakorlari, masalan, Arnold Schoenberg va Per Bulez kabi bastakorlarning partituralariga kirishga muvaffaq boʻlishdi, ular ilgari yashiringan musiqiy partituralardan ilhom olish va ularga taqlid qilishdi.[30]

1950-yillarning oxirlarida sovet kompozitorlari yangi partituralarga ega boʻlishlari va soʻz erkinligi taʼmini olishlari bilan ikkita alohida guruh paydo boʻla boshladi. Bir guruh asosan „rasmiy“ musiqalarni yozgan, ular „Bastakorlar uyushmasi tomonidan ruxsat etilgan, oziqlangan va qoʻllab-quvvatlangan“. Ikkinchi guruh Sovet Ittifoqiga qarshi umumiy muxolifat holati bilan ajralib turadigan „norasmiy“, „chap“, „avangard“ yoki „underground“ musiqalarini yozdilar. Ikkala guruh ham bir-biriga bogʻliq deb hisoblansa-da, koʻpchilik norasmiy musiqa sahnasini Eritish kontekstida avvalgisidan koʻra mustaqilroq va siyosiy jihatdan taʼsirchanroq deb bilishadi.[31]

Eritish davrida paydo boʻlgan norasmiy musiqa, oʻsha davr klassik musiqasining „shakl va mazmun jangini“ qayta talqin qilish va jonlantirish uchun muvaffaqiyatli yoki muvaffaqiyatsiz boʻlgan urinishlar bilan ajralib turardi.[28] Garchi „norasmiy“ atamasi ushbu musiqani yaratishda noqonuniylik darajasini bildirsa-da, bastakorlar, ijrochilar va „norasmiy“ musiqa tinglovchilari aslida „rasmiy“ ishlab chiqarish vositalaridan foydalanganlar. Toʻgʻrirogʻi, musiqa sotsialistik realistik talablarga oʻzlarining rasmiy vositalari va makonlaridan kelib chiqib, ularga qarshi turuvchi, ziddiyatli va qayta belgilovchi kontekstda norasmiy hisoblangan.[28]

Norasmiy musiqa ikki xil bosqichda paydo boʻldi. Norasmiy musiqaning birinchi bosqichi „qochuvchi“ parchalar ijrosi bilan ajralib turardi. Bastakor nuqtai nazaridan, bu asarlar tovushi va tuzilishi sotsialistik realizm talablaridan uzoqlashgani maʼnoda qochish edi. Bundan tashqari, norasmiy musiqaning ushbu bosqichida yaratilgan asarlar tinglovchilarga Sovet rasmiylari rasman ruxsat bergan tanish tovushlardan qochish imkoniyatini berdi.[28] Norasmiy musiqaning ikkinchi bosqichi 1960-yillarning oxirlarida, musiqaning syujetlari yanada yaqqol namoyon boʻlgan va bastakorlar birinchi bosqichdagi avvalgi kompozitsiyalaridan farqli ravishda koʻproq mimetik uslubda yozganlarida paydo boʻldi.[28]

„Taw“ musiqiy asarida avval tsenzuradan oʻtgan musiqaga kengroq kirish imkoniyati bilan oʻzlarining musiqiy didlarini yetuklashtirgan „yosh bastakorlar“ avlodi norasmiy musiqa sahnasining asosiy diqqat markazida boʻldi. Eritish bu bastakorlarga eski va yangi partituralarga, ayniqsa Gʻarb avangardidan kelib chiqqan musiqalarga erkin kirish imkonini berdi.[28] 1950-yillarning oxiri va 1960-yillarning boshlarida Andrey Volkonskiy va Edison Denisov kabi yosh bastakorlar mavhum musiqiy amaliyotlarni ishlab chiqdilar, ular oddiy tinglovchilarning qulogʻiga yangi boʻlgan tovushlarni yaratdilar. Sotsialistik realistik musiqa keng tarqalgan „zerikarli“ deb hisoblangan va yosh bastakorlar taqdim etgan norasmiy kontsertlar tinglovchilarga „hukmron sotsialistik realistik estetik kodlarni chetlab oʻtish, qayta talqin qilish va buzish vositasi“ boʻlgan.[30]

Tawning norasmiy musiqasining isyonkor koʻrinishiga qaramay, tarixchilar bu davrda paydo boʻlgan norasmiy musiqani haqiqatan ham sovet tuzumiga qarshilik sifatida koʻrish kerakmi yoki yoʻqmi, deb bahslashadilar. Norasmiy kontsertlarning bir qator ishtirokchilari ularni „ozod qiluvchi faoliyat, qarshilik, qarshilik yoki qandaydir norozilikni anglatuvchi“ deb daʼvo qilgan boʻlsalar,[28] baʼzi tanqidchilar sovet hokimiyatiga qarshi kurashda faol ishtirok etish oʻrniga, norasmiy kontsert kompozitorlari musiqa sotsialistik realistik musiqa talablaridan shunchaki „chekkalanib“, tuzum meʼyorlariga eʼtibor bermaslikni tanladi.[28] Garchi gʻarbliklar norasmiy bastakorlarni sovet tuzumiga qarshi „dissident“lar qatoriga qoʻyishga moyil boʻlishsa-da, bu kompozitorlarning koʻpchiligi bu tizimga qarshi chora koʻrishdan qoʻrqib, bu ularning kasbiy rivojlanishiga salbiy taʼsir koʻrsatishidan qoʻrqishgan.[28] Koʻpgina bastakorlar oʻzlarining musiqiy mos kelmasligi tufayli tizimga qarshi turishning kamroq toʻgʻridan-toʻgʻri, ammo muhim usulini maʼqulladilar.

Bastakorlarning niyatlaridan qatʼi nazar, ularning musiqasining butun Sovet Ittifoqi va chet eldagi tomoshabinlarga taʼsiri „tomoshabinlarga Sovet hukumati tomonidan taklif qilingan muqobil imkoniyatlarni, asosan, sotsialistik realizmning keng tarqalgan stilistik tropiklari orqali tasavvur qilishiga yordam berdi“.[28] Garchi norasmiy sovet bastakorlarining yosh avlodi musiqasi Gʻarbda juda kam muvaffaqiyat qozongan boʻlsa-da, uning Sovet Ittifoqidagi muvaffaqiyati butun Eritish davrida yaqqol namoyon boʻldi (Schwarz 423). 1964-yil oktyabr oyida Xrushchev hokimiyatdan qulaganidan keyin ham bastakorlar, ijrochilar va tinglovchilar norasmiy kontsertlar orqali his qilgan erkinliklar 1970-yillargacha davom etdi.[28]

Biroq, Eritish davrida norasmiy musiqa Sovet Ittifoqida oʻynagan kuchli rolga qaramay, oʻsha davrda yaratilgan musiqaning aksariyati nazorat ostida boʻlgan. Natijada, ushbu norasmiy musiqaning katta qismi hujjatsiz qolmoqda. Binobarin, Eritish davridagi norasmiy musiqa haqida hozir bilgan koʻp narsalarni faqat Eritish davrida norasmiy musiqa sahnasiga guvoh boʻlgan kompozitorlar, ijrochilar va tinglovchilar bilan suhbatlar orqali olish mumkin.[28]

Xalqaro munosabatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

1953-yilda Stalinning oʻlimi va 1956-yil fevraldagi KPSS XX qurultoyi Sharqiy Yevropada katta taʼsir koʻrsatdi. Adabiy muzlash aslida Vengriya, Polsha, Bolgariya va GDRda kongress oldidan sodir boʻlgan va keyinchalik Chexoslovakiyada va rais Mao Xitoyda qisqa vaqt ichida avj olgan. Stalinist va titoizmga qarshi Albaniya bundan mustasno, Ruminiya ziyolilar rejim bilan ochiq toʻqnashuvdan qochgan yagona mamlakat edi, bunga qisman urushdan keyingi Ruminiyada rejimni majburlashi mumkin boʻlgan ilgari qoʻzgʻolonning yoʻqligi taʼsir koʻrsatdi. imtiyozlar.

Chapdan oʻngga: Nina Kukxarchuk, Mamie Eisenxauer, Nikita Xrushchev va Duayt Eyzenxauer 1959-yilda davlat ziyofatida
Xrushchev 1961-yilda AQSh prezidenti Jon Kennedi bilan uchrashdi

G'arbda Xrushchevning erishi Sovuq urush davrida Qoʻshma Shtatlar va SSSR oʻrtasidagi muzli taranglikda vaqtinchalik erish sifatida tanilgan. Xrushchevning SSSRni destalinizatsiyasi va tinch-totuv yashash nazariyasi, shuningdek, AQSh prezidenti Eyzenxauerning ehtiyotkor munosabati va tinchlikka urinishlari tufayli keskinliklar erishi mumkin edi. Misol uchun, ikkala rahbar ham 1955-yilgi Jenevadagi xalqaro tinchlik sammitida qatnashib, Ochiq osmon siyosati va qurol-yarogʻga intilish kelishuvini ishlab chiqish orqali tinchlikka erishishga harakat qilishdi. Rahbarlarning munosabati ularga, Xrushchev aytganidek, „muzni buzish“ imkonini berdi.

Xrushchevning erishi asosan ikki super kuch (AQSh va SSSR) va ularning mafkuralari urushsiz birga yashashi mumkinligiga ishongan Xrushchevning tinch-totuv yashash nazariyasi natijasida rivojlandi. Xrushchev ikki super kuch oʻrtasidagi dushmanlikni kamaytirishga harakat qilib, tinch hayot nazariyasini yaratdi. U Jeneva sammiti kabi xalqaro tinchlik konferensiyalarida qatnashib, 1959-yilda AQShning Kemp-Devidga qilgan safari kabi xalqaro sayohatlar orqali tinch-totuv yashashni isbotlashga harakat qildi.

Ushbu hamkorlik ruhiga 1960-yildagi U-2 hodisasi jiddiy zarar etkazdi. 1960-yil may oyida Parij tinchlik sammitida urib tushirilgan uchuvchi Frensis Gari Pauersning sovet taqdimoti va Eyzenxauerning kechirim soʻrashdan bosh tortishi bu davrdagi koʻp taraqqiyotni tugatdi. Keyin Xrushchev 1961-yilda Berlin devori qurilishini tasdiqladi.

Eritishning yanada yomonlashishi va Xrushchevning xalqaro siyosiy mavqeining pasayishi 1962-yilda Kubadagi raketa inqirozi paytida yuz berdi. Oʻsha paytda Sovet va xalqaro ommaviy axborot vositalari haqiqatning ikkita qarama-qarshi suratini suratga olishdi, dunyo yadro urushi yoqasida edi. Xrushchev va AQSH prezidenti Jon Kennedi[32] oʻrtasidagi toʻgʻridan-toʻgʻri muloqot inqirozni tugatishga yordam bergan boʻlsa-da, Xrushchevning Gʻarbdagi siyosiy imidjiga putur yetdi.

Ijtimoiy, madaniy va iqtisodiy islohotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xrushchevning erishi Sovet Ittifoqida misli koʻrilmagan ijtimoiy, madaniy va iqtisodiy oʻzgarishlarga olib keldi. 60-yillar avlodi aslida 1950-yillarda oʻzlarining senzurasiz sheʼrlari, qoʻshiqlari va kitoblari bilan boshlandi.

Yoshlar va talabalarning VI Butunjahon festivali Sovet Ittifoqida koʻplarning koʻzlarini va quloqlarini ochdi. Ushbu festivaldan koʻplab yangi ijtimoiy tendentsiyalar paydo boʻldi. Koʻpgina rus ayollari dunyoning turli burchaklaridan tashrif buyurgan erkaklar bilan sevgi munosabatlariga kirishdilar, buning natijasida Moskva va Leningradda „bolalararo bum“ deb ataladi. Festival shuningdek, yangi uslublar va modalarni olib keldi, bu „stilyagi“ deb nomlangan yoshlar submadaniyatining yanada keng tarqalishiga olib keldi. Festival er osti valyuta savdosini ham „inqilob qildi“ va qora bozorni kuchaytirdi.

Bulat Okudjava, Edita Piexa, Yevgeniy Yevtushenko, Bella Axmadulina va superyulduz Vladimir Vysotskiy kabi mashhur yulduzlarning paydo boʻlishi SSSRda ommaviy madaniyatni butunlay oʻzgartirdi. Ularning sheʼrlari va qoʻshiqlari sovet xalqining ijtimoiy ongini kengaytirdi va gitara va magnitafonlarni ommaga tortdi, shuning uchun sovet xalqi mustaqil axborot kanallariga duch keldi va jamoatchilik mentaliteti oxir-oqibat koʻp jihatdan yangilandi.

Xrushchev nihoyat millionlab dehqonlarni ozod qildi; uning buyrugʻi bilan Sovet hukumati ularga guvohnoma, pasport berib, kambagʻal qishloqlardan katta shaharlarga koʻchib oʻtishga ruxsat berdi. Xrushchevkalar deb nomlanuvchi ulkan uy-joy qurilishi 1950—1960-yillarda amalga oshirilgan. Butun Sovet Ittifoqi boʻylab millionlab arzon va oddiy turar-joy binolari Sovet tarixidagi eng katta migratsiyani, ersiz dehqonlarning Sovet shaharlariga koʻchib oʻtishini taʼminlash uchun qurilgan. Bu harakat SSSRdagi demografik rasmning keskin oʻzgarishiga olib keldi va oxir-oqibat Rossiyada dehqonlarning yemirilishini yakunladi.

Iqtisodiy islohotlar 1959-yilda SSSR Davlat reja qoʻmitasi raisi, keyin esa 1960-yilda Prezidiumning (1966-yildan keyin Siyosiy byuro nomi bilan ham tanilgan) toʻliq aʼzosi boʻlgan Aleksey Kosigin tomonidan koʻzda tutilgan.

Isteʼmolchilik[tahrir | manbasini tahrirlash]

1959-yilda Amerika milliy koʻrgazmasi Amerika Qo'shma Shtatlarining samaradorligi va farovonligini namoyish etish maqsadlari bilan Moskvaga keldi. Amerikaliklarning yashirin maqsadi Sovet Ittifoqini ogʻir sanoat ishlab chiqarishni qisqartirishga majbur qilish edi. Agar Sovet Ittifoqi oʻz resurslarini isteʼmol tovarlari ishlab chiqarishga yoʻnaltira boshlasa, bu urush materiallarining qisqarishini ham anglatadi. Taxminan yigirma milliondan ortiq sovet fuqarolari oʻttiz yil davomida AQShning yigirma uchta koʻrgazmasini tomosha qildilar.[33] Ushbu koʻrgazmalarda ilm-fan, texnologiya, qishloq xoʻjaligi, tibbiyot, sogʻliqni saqlash, radio, televidenie, kinofilmlar, nashrlar, hukumat, yoshlarning uzoq muddatli almashinuvini tan olish maqsadida Qoʻshma Shtatlar va Sovet Ittifoqi tomonidan tuzilgan Madaniy kelishuvning bir qismi edi, yengil atletika, ilmiy tadqiqotlar, madaniyat va turizm.[34] Ovroʻpo va Gʻarb madaniyati taʼsiridan tashqari, „sovuq urush“ davridagi oʻljalar sovet xalqini yangi turmush tarziga ochib berdi.[35] Qoʻshma Shtatlardan olingan kinofilmlar orqali tomoshabinlar boshqa hayot tarzini bilib oldilar.[33]

Oshxona bahsi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1959-yilda Moskvada boʻlib oʻtgan koʻrgazmadagi oshxona bahsi Xrushchevni Gʻarb isteʼmolchiligiga moslashishga undadi. „Xrushchev rejimi oʻzining qonuniyligini taʼminlash uchun moʻl-koʻllikni vaʼda qilgan edi“.[36] Moddiy neʼmatlarga nisbatan qatʼiy funksionallik mafkurasi isteʼmolchilikka nisbatan erkinroq qarashga aylandi. Amerikalik sotsiolog Devid Risman „Neylon urushi“ deb ham ataladigan „Moʻl-koʻllik operatsiyasi“ atamasini ishlab chiqdi, unda „rus xalqi changyutgichlar va goʻzallik salonlari oʻrniga ularga tanklar va aygʻoqchilar bergan ustalarga uzoq vaqt chidamaydi“ degan bashorat qilgan.[37] Sovetlar ommaviy norozilikni bostirish uchun koʻproq isteʼmol tovarlarini ishlab chiqarishi kerak edi. Risman nazariyasi maʼlum darajada rost boʻldi, chunki Sovet madaniyati changyutgichlar, kir yuvish mashinalari va tikuv mashinalari kabi isteʼmol tovarlarini oʻz ichiga oladi. Bu narsalar, ayniqsa, Sovet Ittifoqidagi ayollarga qaratilgan boʻlib, ular ayollarni uy yukidan xalos qiladilar. Bundan tashqari, rus ayolining gʻarbiy qiyofasini oʻzgartirishga boʻlgan qiziqish goʻzallik mahsulotlarini madaniy qabul qilishga olib keldi. Zamonaviy rus ayoli Gʻarb ayollari uchun kiyim-kechak, kosmetika va soch turmagini xohlardi. Eritish davrida kosmetika va parfyumeriya sotadigan goʻzallik doʻkonlari ilgari faqat badavlat odamlar uchun mavjud boʻlib, oddiy ayollar uchun ochiq boʻldi.[38]

Xrushchevning javobi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xrushchev isteʼmolchilikka madaniy isteʼmoldan koʻra koʻproq diplomatik tarzda javob berdi. Amerikalik jazzga javoban Xrushchev shunday dedi: „Men jazzni yoqtirmayman. Jazzni eshitsam, ichimga gaz kelgandek boʻladi. Men radioda eshitganimda uni statik deb oʻylardim.“[39] Eritish davrida rassomlarni buyurtma qilish haqida Xrushchev shunday dedi: „Men Vazirlar Kengashining raisi ekanman, biz haqiqiy sanʼatni qoʻllab-quvvatlaymiz. Biz jakkalar tomonidan chizilgan rasmlar uchun bir tiyin ham bermaymiz.“[39] Taqqoslash uchun, moddiy neʼmatlarni isteʼmol qilish iqtisodiy muvaffaqiyat oʻlchovi sifatida harakat qildi. Xrushchev shunday dedi: „Biz isteʼmol tovarlarining doimiy oʻsib borayotgan miqdorini ishlab chiqarmoqdamiz; baribir, narxlarni pasaytirishda biz tezlikni asossiz ravishda majburlamasligimiz kerak. Narxlarni shu darajada pasaytirmoqchi emasmizki, navbatlar va qora bozor paydo boʻladi“[40] Ilgari, kommunizm davrida haddan tashqari isteʼmolchilik umumiy manfaatga zarar etkazuvchi deb hisoblangan. Endi isteʼmol tovarlari koʻproq mavjud boʻlishi uchun etarli emas edi; isteʼmol tovarlari sifatini ham oshirish kerak edi.[41] Isteʼmol tovarlari sifati haqida notoʻgʻri tushuncha bozorda reklamaning roli tufayli mavjud edi. Reklama nazorati ostida sotish kvotalari ortiqcha substandart tovarlarning maqbulligini oshirish orqali.[42]

Kelib chiqishi va natijasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Isteʼmolchilikning ildizlari 1930-yillarda, 1935-yilda Sovet Respublikasining har bir poytaxtida namunaviy universal doʻkon tashkil etilganda boshlangan.[43] Univermaklar sovet iqtisodiy muvaffaqiyatining vakillari sifatida harakat qilishdi. Xrushchev davrida chakana savdo tarmoqlari keng tarqaldi, chunki Moskvada joylashgan GUM (univermak) va TsUM (Markaziy universal doʻkon) savdo va ijtimoiy oʻzaro munosabatlarga eʼtibor qarata boshladi.[44]

Xususiy uy-joylarning koʻpayishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1957-yil 31-iyulda Kommunistik partiya uy-joy qurilishini koʻpaytirish toʻgʻrisida qaror qabul qildi va Xrushchev eski, kommunal kvartiralardan farq qiladigan xususiy kvartiralarni qurish rejalarini boshladi. Xrushchevning taʼkidlashicha, „odamlarni nafaqat yaxshi uylar bilan taʼminlash, balki ularni toʻgʻri yashashga oʻrgatish ham muhim“. U yuqori turmush darajasini toʻliq kommunizmga oʻtish yoʻlining asosiy sharti sifatida koʻrdi va xususiy kvartiralar bunga erishishi mumkinligiga ishondi.[45] Eritish davri birinchi navbatda davlat sohasida joylashgan ochiqlik va liberalizatsiya davrini belgilagan boʻlsa-da, xususiy uy-joylarning paydo boʻlishi Sovet hayotida xususiy sohaning yangi shakllanishiga imkon berdi.[46] Bu anʼanaviy ravishda uy bilan bogʻliq boʻlgan ayollar uchun joy ajratish va yaxshi tartibli „sovet“ uyini yaratish uchun tovarlarni isteʼmol qilish uchun zarur boʻlgan mafkuraning oʻzgarishiga olib keldi.

Kollektiv uy-joydan uzoqlashish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xrushchevning siyosati Ikkinchi Jahon urushi vayronagarchiliklaridan keyin uy va oilani qayta tiklashga qiziqish koʻrsatdi. Sovet nutqi ogʻir sanoatdan isteʼmol tovarlari va uy-joy muhimligiga eʼtiborning oʻzgarishini misol qilib keltirdi.[47] 1958-yilda „Yetti yillik reja“ ishga tushirilib, shaharda 12 million xonadon va 7 million qishloq uyi qurish vaʼda qilingan edi.[48] Xususiy kvartiralar sonining koʻpayishi bilan bir qatorda oilaga boʻlgan munosabat ham oʻzgardi. Oldingi sovet mafkurasi anʼanaviy oila tushunchalarini, ayniqsa oʻzining otasi rahbarligida katta, jamoaviy oila tasavvurini yaratgan Stalin davrida rad etdi. Xususiy uy-joyga yangi urgʻu, Thaw davridagi xususiy mulk jamoat hayotining keskinligidan va hukumatning nazaridan qochishga umid uygʻotdi.[49] Darhaqiqat, Xrushchev shaxsiy hayot qadrlanadi va pirovard natijada ijtimoiy taraqqiyotning maqsadi hisoblanadi degan mafkurani kiritdi.[50] Oilaga oid yangi siyosiy ritorika yadroli oila tushunchasini qaytadan kiritdi va bu bilan ayollar uy-joy va uyni boshqarish uchun mas’ul ekanligi haqidagi gʻoyani mustahkamladi.

Urushdan keyingi yillarda oilani qayta tiklash zarurligini tan olgan Xrushchev oʻzidan oldingilarning siyosatidan uzoqlashib, anʼanaviy ichki sohani qayta tiklashga harakat qilgan siyosatni amalga oshirdi va ularning aksariyati ayollarga qaratilgan edi.[51] Ishchi kuchining faol qismi boʻlishiga qaramay, gʻarbiy, kapitalistik dunyo tomonidan ayollar sharoiti Sovet Ittifoqining „qoloqligi“ namunasi sifatida koʻrib chiqildi. Bu kontseptsiya anʼanaviy marksizmga borib taqaladi, bu esa ayolning qoloqligining ildizlarini uning uy bilan chegaralanganligidan topdi; Lenin ayol haqida „uy quli“ sifatida gapirgan, u uy yumushlari uy ichidagi odamlarning faoliyati boʻlib qolsa, qamoqda qoladi. Oldindan xususiy uylar va yakka tartibdagi oshxonaning bekor qilinishi ayollarni qamoqqa tashlagan maishiy rejimdan uzoqlashishga harakat qildi. Buning oʻrniga hukumat jamoat ovqatlanishini, ijtimoiylashtirilgan uy ishlarini va jamoaviy bolalarni parvarish qilishni amalga oshirishga harakat qildi. Marksizmning asl gʻoyalarini amalga oshirgan bu dasturlarga anʼanaviy fikrlaydigan ayollar katta qarshilik koʻrsatdilar.[52]

Shaxsiy oshxona[tahrir | manbasini tahrirlash]

1958-yil mart oyida Xrushchev Oliy Kengashda sovet ayollarini qoʻl mehnati darajasiga qoʻyib yuborilganligi haqida jamoatchilik tomonidan xijolat boʻlganligini tan oldi.[53] Yangi xususiy uy-joy birinchi marta koʻplab oilalar uchun individual oshxona bilan taʼminlandi. Oshxonaning yangi texnologiyalari Sovuq urush davridagi „tinch raqobat“ davrida modernizatsiya loyihalari bilan bogʻliq boʻldi. Bu vaqtda AQSh va Sovet Ittifoqi oʻrtasidagi asosiy raqobat hayot sifatini yaxshilash uchun kurash edi.[54] 1959-yilda Moskvadagi Amerika milliy koʻrgazmasida AQSh vitse-prezidenti Richard Nikson zamonaviy Amerika oshxonasi namunasi oldida turib, kapitalistik tizimning ustunligini eʼlon qildi. „Oshxona bahsi“ nomi bilan mashhur boʻlgan Nikson va Xrushchev oʻrtasidagi almashinuv Xrushchevning ayollar ehtiyojlariga, ayniqsa, zamonaviy oshxonalar yaratish orqali eʼtiborini kuchaytirganini koʻrsatdi. Xrushchev turmush darajasini oshirishga sodiqligini tasdiqlar ekan, kommunizmga oʻtishni moʻl-koʻlchilik va farovonlik bilan bogʻladi.[55]

1961-yilgi uchinchi partiya dasturi, Xrushchev siyosatining belgilovchi hujjati ijtimoiy taraqqiyotni texnologik taraqqiyot, ayniqsa uy ichidagi texnologik taraqqiyot bilan bogʻladi. Xrushchev isteʼmol tovarlari, xususan, uy ishlarining intensivligini kamaytiradigan uy-roʻzgʻor buyumlari va jihozlar ishlab chiqarishni koʻpaytirish majburiyati haqida gapirdi. Oshxona eng samarali boʻlishi uchun „mehnatni toʻgʻri tashkil etish“ ga tayanadigan „ustaxona“ sifatida belgilandi. Ayolning oshxonada ishlashi uchun eng yaxshi sharoitlarni yaratish hukumat tomonidan sovet ayolining uy ichida va tashqarisida mehnatini davom ettirishini taʼminlashga urinish edi. Uy ishlariga boʻlgan talab ortib borayotganiga qaramay, ayollar milliy iqtisodiyotni qoʻllab-quvvatlash, shuningdek, Sovet Ittifoqining barkamol shaxsi gʻoyalarini amalga oshirish uchun uydan tashqarida ish joylarini saqlab qolishlari kerak edi.[56]

Bu vaqt ichida ayollar uy xoʻjaligini qanday boshqarish kerakligi haqida maslahatlar bilan toʻlib-toshgan risolalar va jurnallar bilan toʻlib-toshgan. Ushbu adabiyotda soddalik va samaradorlik fazilatlari taʼkidlangan.[57] Bundan tashqari, mebel moskvalik ayollarning oʻrtacha balandligiga mos ravishda ishlab chiqilgan boʻlib, samarali ommaviy ishlab chiqarish imkonini beruvchi zamonaviy, sodda uslubni taʼkidladi. Biroq, Xrushchev davridagi yangi qurilgan kvartiralarda alohida oshxonalar kamdan-kam hollarda hukumat ritorikasidan kelib chiqadigan standartlarga mos edi. Toʻliq jihozlangan oshxonalar bilan taʼminlash juda qimmat va koʻp vaqt talab qiladigan uy-joy loyihasini amalga oshirish uchun.[58]

Uyning dizayni[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oshxonaning sodda, sodda dizayni va estetikasi uyning qolgan qismida targʻib qilindi.[59] Oldingi uslublar Xrushchev hokimiyat tepasiga kelganidan soʻng mayda burjua deb atalgan.[60] Xrushchev yuqori stalinizmning bezakli uslubini isrofgarchilik uchun qoraladi.[61] Eritish davrida uyning tartibga solinishi oddiy va funktsional ekanligini taʼkidladi, chunki bu buyumlar osongina ommaviy ishlab chiqarilishi mumkin. Xrushchev ortib borayotgan isteʼmol madaniyatini targʻib qildi va Sovet Ittifoqining aholi jon boshiga isteʼmoli AQShnikidan oshib ketishini ochiq eʼlon qildi. Biroq, isteʼmol dekorativ sifatlarga ega boʻlmagan va koʻpincha sifatsiz boʻlgan zamonaviy tovarlardan iborat boʻlib, bu jamiyatning isteʼmolga emas, balki ishlab chiqarishga eʼtibor qaratganidan dalolat beradi.[62]

Xrushchevning ishdan boʻshatilishi va islohotlarning tugashi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1964-yil oktyabr oyida Xrushchevning Sovet rahbari lavozimidan chetlatilishi va 1964-yilda Leonid Brejnevning Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi Bosh kotibi etib tayinlanishi bilan madaniy va siyosiy erinishlar samarali yakunlandi. Xrushchev ishdan boʻshatilgandan soʻng, Xrushchevning Sovet Bosh vaziri lavozimini Aleksey Kosigin egalladi, ammo Kosiginning iqtisodiy islohoti muvaffaqiyatli boʻlmadi va Brejnev boshchiligidagi qattiqqoʻl kommunistlar Kosiginning muvaffaqiyatsiz urinishidan soʻng islohotlar oʻtkazish boʻyicha har qanday tashabbusni toʻsib qoʻyishdi.

Brejnevning Bosh kotib sifatidagi faoliyati 1965-yilda Sinyavskiy-Daniel sudidan boshlandi, bu avtoritar mafkura oʻrnatilayotganini koʻrsatdi. U 1968-yilda Chexoslovakiyaga bostirib kirishni va uning oʻlimidan keyin davom etgan Sovet-Afgʻon urushini maʼqulladi. U oʻzining va uning ikki vorisi Yuriy Andropov va Konstantin Chernenkoning bosh vazirligi davomida davom etgan avtoritar rejimni oʻrnatdi.[63]

Vaqt jadvali[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yevropa iqtisodiy ittifoqlari
Yevropa harbiy ittifoqlari
  • 1953-yil: Stalin vafot etdi. Beriya Jukov tomonidan yoʻq qilindi. Xrushchev va Malenkov Sovet Kommunistik partiyasining rahbarlari boʻlishdi.
  • 1954-yil: Xrushchev Pekinga (Xitoy) tashrif buyurdi, rais Mao Zedun bilan uchrashdi. Sovet siyosiy mahbuslarini reabilitatsiya qilish va ozod qilish boshlandi. Sovet Ittifoqida shoirlar va qoʻshiq mualliflarining senzurasiz ommaviy chiqishlariga ruxsat berilgan.
  • 1955-yil: Xrushchev AQSh prezidenti Eyzenxauer bilan uchrashdi. Gʻarbiy Germaniyaning NATOga kirishi Sovet Ittifoqining Varshava shartnomasini tuzish bilan javob qaytarishiga sabab boʻldi. Xrushchev Tito bilan yarashdi. Jukov mudofaa vaziri etib tayinlandi. Brejnev Virgin Lands kampaniyasini boshqarishga tayinlandi.
  • 1956-yil: Xrushchev oʻzining maxfiy nutqida Stalinni qoraladi. Vengriya inqilobi Sovet Armiyasi tomonidan bostirildi. Polsha qoʻzgʻolonini oʻsha yil boshida baʼzi imtiyozlar berish, yaʼni qoʻshinlarning bir qismini olib chiqib ketish yoʻli bilan tugatdi.
  • 1957-yil: Xrushchevga qarshi toʻntarish. Eski gvardiya Kremldan quvib chiqarildi. Moskvada Butunjahon yoshlar va talabalar festivali. Magnitofonlar butun Sovet davlatiga mashhur musiqani tarqatdi. Sputnik Yer atrofida aylanib chiqdi. Sovnarxozlar joriy etildi.
  • 1958-yil: Xrushchev Sovet Ittifoqining bosh vaziri etib tayinlandi, Jukovni mudofaa vaziri lavozimidan chetlatdi, harbiy xarajatlarni qisqartirdi (Xalq xoʻjaligi kengashlari). Moskvadagi Chaykovskiy nomidagi 1-xalqaro tanlov.
  • 1959-yil: Xrushchev AQShga tashrif buyurdi. Sovet Ittifoqida qishloq xoʻjaligi inqirozi davrida makkajoʻxori etishtirishning muvaffaqiyatsizligi jiddiy oziq-ovqat inqiroziga olib keldi. Sovet-Xitoy boʻlinishi boshlandi.
  • 1960-yil: Kennedi AQSh prezidenti etib saylandi. Vetnam urushi avj oldi. Amerikaning U-2 josus samolyoti Sovet Ittifoqi osmonida urib tushirildi. Pilot Pauers oʻz aybiga iqror boʻldi. Xrushchev Eyzenxauer bilan sammitni bekor qildi.
  • 1961-yil: Stalinning jasadi Lenin maqbarasidan olib tashlandi. Yuriy Gagarin kosmosga uchgan birinchi odam boʻldi. Xrushchev Berlin devorini tasdiqladi. Sovet rubli 10:1 hisobida oʻzgarib ketdi, oziq-ovqat inqirozi davom etdi.
  • 1962: Xrushchev va Kennedi Kuba raketa inqirozi bilan kurashdilar. Oziq-ovqat inqirozi Novocherkassk qirgʻini sabab boʻldi. Soljenitsinning „Gulag“ lagerlari haqidagi birinchi nashri.
  • 1963-yil: Valentina Tereshkova kosmosga uchgan birinchi ayol boʻldi. Ostankino teleminorasi qurilishi boshlandi. Yadro quroli sinovlarini taqiqlovchi shartnoma imzolandi. Kennedi oʻldirildi. Xrushchev Moskvada Fidel Kastroni qabul qildi.
  • 1964-yil: Sovet Ittifoqiga Beatlemania keldi, koʻplab rus maktablarida musiqiy guruhlar tashkil etildi. AQShning Moskvadagi elchixonasida 40 ta xato topildi. Brejnev Xrushchevni agʻdarib tashladi va uni uy qamogʻiga oldi.

Tarix takrorlandi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Koʻpgina tarixchilar Xrushchevning „Erishini“ va uning Sovet jamiyatini oʻzgartirish va uning oʻtmishidan uzoqlashishga qaratilgan ulkan saʼy-harakatlarini Gorbachevning 1980-yillardagi qayta qurish va glasnost bilan solishtirishadi. Garchi ular Sovet Ittifoqini turli davrlarda boshqargan boʻlsalar ham, Xrushchev ham, Gorbachyov ham keskin islohotlarni boshladilar. Har ikki urinish ham bir necha yil davom etdi va xalq tomonidan qoʻllab-quvvatlandi, qattiq tarafdorlar esa qarshilik koʻrsatdi. Ikkala rahbar ham oʻz mamlakatlari uchun mutlaqo boshqacha natijalarga erishgan boʻlsa-da, ishdan boʻshatildi.

Mixail Gorbachyov Xrushchevning yutuqlarini ajoyib deb atadi va yuqori baholadi; u Xrushchevning 1956-yildagi nutqini yuqori baholadi, lekin Xrushchev oʻz islohotlarida muvaffaqiyat qozona olmaganini aytdi.[21]

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 William Taubman, Khrushchev: The Man and His Era, London: Free Press, 2004
  2. ↑ Ilya Ehrenburg. „Оттепель“ (ruscha). lib.ru (1954). Qaraldi: 10-oktabr 2004-yil.
  3. ↑ Tompson, William J. Khrushchev: A Political Life. New York: St. Martinʼs Press, 1995
  4. ↑ Khrushchev, Sergei N., translated by William Taubman, Khrushchev on Khrushchev, Boston: Little, Brown and Company, 1990.
  5. ↑ Rettie, John. „How Khrushchev Leaked his Secret Speech to the World“, Hist Workshop J. 2006; 62: 187-193.
  6. ↑ Stites, Richard. Russian Popular Culture: Entertainment and Society Since 1900. Cambridge University Press, 1992 — 123–53 bet. ISBN 052136986X. 2015-yil 27-iyunda qaraldi. 
  7. ↑ Khrushchev, Sergei N., Nikita Khrushchev and the Creation of a Superpower, Penn State Press, 2000.
  8. ↑ Schecter, Jerrold L, ed. and trans., Khrushchev Remembers: The Glasnost Tapes, Boston: Little, Brown and Company, 1990
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 Dmitri Volkogonov. Stalin: Triumph and Tragedy, 1996, ISBN 0-7615-0718-3 Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name "volkogonov" defined multiple times with different content
  10. ↑ The most secretive people (in Russian): Zenkovich N. Samie zakritie lyudi. Ensiklopediya biografiy. M., izd. OLMA-PRYeSS Zvezdniy mir, 2003 g. ISBN 5-94850-342-9
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Aleksandr Solzhenitsyn. The Gulag Archipelago. Harper & Row, 1974. ISBN 978-0060007768.  Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name "gulag" defined multiple times with different content
  12. ↑ Georgy Zhukov’s Memoirs: Marshal G. K. Zhukov, Memoirs, Moscow, Olma-Press, 2002
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 13,6 Strobe Talbott, ed., Khrushchev Remembers (2 vol., tr. 1970—1974)
  14. ↑ Vladimir Karpov. (Russian source: Marshal Jukov: Opala, 1994) Moscow, Veche publication.
  15. ↑ World Affairs. Leonid Brezhnev.
  16. ↑ Nikita Sergeyevich Khrushchev, First Secretary, Communist Party of the Soviet Union. „On the Personality Cult and its Consequences“. Special report at the 20th Congress of the Communist Party of the Soviet Union (february 24–25, 1956). 4-fevral 2007-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 27-avgust 2006-yil.
  17. ↑ Cohen, Stephen F.. The Victims Return: Survivors of the Gulag After Stalin. London: I. B. Tauris & Company, 2011 — 89–91 bet. ISBN 9781848858480. 
  18. ↑ Stalinʼs Terror: High Politics and Mass Repression in the Soviet Union by Barry McLoughlin and Kevin McDermott (eds). Palgrave Macmillan, 2002, p. 6
  19. ↑ Gati, Charles (2006). Failed Illusions: Moscow, Washington, Budapest and the 1956 Hungarian Revolt. Stanford University Press. ISBN 0-8047-5606-6.
  20. ↑ Stalinism in Poland, 1944-1956, ed. and tr. by A. Kemp-Welch, St. Martinʼs Press, New York, 1999, ISBN 0-312-22644-6.
  21. ↑ 21,0 21,1 Mikhail Gorbachev. The first steps towards a new era. Guardian.
  22. ↑ Grutzner, Charles. „Two Soviet Scientists on Way Here For Last of Columbia Bicentennial: Soviet Will Join in Columbia Fete“. The New York Times (29-oktabr 1954-yil). Qaraldi: 10-iyul 2022-yil.
  23. ↑ Cultural Relations Between the United States and the Soviet Union: Efforts to Establish Cultural-scientific Exchange Blocked by U.S.S.R. (inglizcha). Washington: United States Government Printing Office, 1949 — 7 bet. 
  24. ↑ „Columbia Hails Moscow“. The New York Times (10-may 1955-yil). Qaraldi: 18-iyul 2022-yil.
  25. ↑ Zhuk, Sergei. Soviet Americana: The Cultural History of Russian and Ukrainian Americanists (inglizcha). New York: Bloomsbury Publishing, 2018 — 19 bet. ISBN 978-1-78673-303-0. 
  26. ↑ Walter L. Hixson: Parting the Curtain: Propaganda, Culture, and the Cold War, 1945-1961 (MacMillan 1997), p.117
  27. ↑ Moscow marks 50 years since youth festival.
  28. ↑ 28,00 28,01 28,02 28,03 28,04 28,05 28,06 28,07 28,08 28,09 28,10 28,11 Schmelz, Peter. Such freedom, if only musical: Unofficial Soviet Music during the Thaw. New York, NY: Oxford University Press, 2009 — 3–25 bet.  Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name "SCHMELZ" defined multiple times with different content
  29. ↑ 29,0 29,1 Schwarz, Boris. Music and Musical Life in Soviet Russia 1917-1970. New York, NY: N.W. Norton, 1972 — 416–439 bet.  Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name "Schwarz" defined multiple times with different content
  30. ↑ 30,0 30,1 Schmelz, Peter. From Scriabin to Pink Floyd The ANS Synthesizer and the Politics of Soviet Music between Thaw and Stagnation. Oxford: Oxford University Press, 2009 — 254–272 bet.  Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name "Schmelz" defined multiple times with different content
  31. ↑ McBurney, Gerald. Soviet Music after the Death of Stalin: The Legacy of Shostakovich. Oxford: Oxford University Press Inc., 123–124 — 123–124 bet. 
  32. ↑ Kennedy, Robert F. Thirteen Days: A Memoir of the Cuban Missile Crisis; ISBN 0-393-31834-6.
  33. ↑ 33,0 33,1 Richmond, Yale, "The 1959 Kitchen Debate (or, how cultural exchanges changed the Soviet Union), " Russian Life 52, no. 4 (2009), 47.
  34. ↑ Richmond, Yale, "The 1959 Kitchen Debate (or, how cultural exchanges changed the Soviet Union), " Russian Life 52, no. 4 (2009), 45.
  35. ↑ Brusilovskaia, Lidiia, "The Culture of Everyday Life During the Thaw, " Russian Studies in History 48, no. 1 (2009) 19.
  36. ↑ Reid, Susan, "Cold War in the Kitchen: Gender and the De-Stalinization of Consumer Taste in the Soviet Union under Khrushchev, " Slavic Review 61, no. 2 (2002), 242.
  37. ↑ David Riesman as quoted in Reid, Susan, "Cold War in the Kitchen: Gender and the De-Stalinization of Consumer Taste in the Soviet Union under Khrushchev, " Slavic Review 61, no. 2 (2002), 222.
  38. ↑ Reid, Susan, "Cold War in the Kitchen: Gender and the De-Stalinization of Consumer Taste in the Soviet Union under Khrushchev, " Slavic Review 61, no. 2 (2002), 233.
  39. ↑ 39,0 39,1 Johnson, Priscilla, Khrushchev and the Arts (Cambridge: The M. I. T. Press, 1965), 102.
  40. ↑ Reid, Susan, "Cold War in the Kitchen: Gender and the De-Stalinization of Consumer Taste in the Soviet Union under Khrushchev, " Slavic Review 61, no. 2 (2002), 237.
  41. ↑ Reid, Susan, "Cold War in the Kitchen: Gender and the De-Stalinization of Consumer Taste in the Soviet Union under Khrushchev, " Slavic Review 61, no. 2 (2002), 228.
  42. ↑ McKenzie, Brent, "The 1960s, the Central Department Store and Successful Soviet Consumerism: the Case of Tallinna Kaubamaja—Tallinnʼs „Department Store“, "International Journal of Interdisciplinary Social Sciences 5, no.9 (2011), 45.
  43. ↑ McKenzie, Brent, "The 1960s, the Central Department Store and Successful Soviet Consumerism: the Case of Tallinna Kaubamaja—Tallinnʼs „Department Store“, "International Journal of Interdisciplinary Social Sciences 5, no.9 (2011), 41.
  44. ↑ McKenzie, Brent, "The 1960s, the Central Department Store and Successful Soviet Consumerism: the Case of Tallinna Kaubamaja—Tallinnʼs „Department Store“, "International Journal of Interdisciplinary Social Sciences 5, no.9 (2011), 42.
  45. ↑ Susan E. Reid, "The Khrushchev Kitchen: Domesticating the Scientific-Technological Revolution, " Journal of Contemporary History 40 (2005), 295.
  46. ↑ Susan E. Reid, "Cold War in the Kitchen: Gender and the De-Stalinization of Consumer Taste in the Soviet Union under Khrushchev, " Slavic Review 61 (2002), 244.
  47. ↑ Cold War in the Kitchen: Gender and the De-Stalinization of Consumer Taste in the Soviet Union under Khrushchev, " Slavic Review 61.2 (2002): 115-16.
  48. ↑ Lynne Attwood, „Housing in the Khrushchev Era“ in Women in the Khrushchev Era, Melanie Ilic, Susan E. Reid, and Lynne Attwood, eds., (Houndmills: Palgrave Macmillan, 2004), 177.
  49. ↑ Susan E. Reid, "The Khrushchev Kitchen: Domesticating the Scientific-Technological Revolution, " Journal of Contemporary History 40 (2005), 289.
  50. ↑ Iurii Gerchuk, „The Aesthetics of Everyday Life in the Khrushchev Thaw in the USSR (1954—1964)“ in Style and Socialism: Modernity and Material Culture in Post-War Eastern Europe, Susan E. Reid and David Crowley, eds., (Oxford: Berg, 2000), 88.
  51. ↑ Natasha Kolchevska, "Angels in the Home and at Work: Russian Women in the Khrushchev Years, " Womenʼs Studies Quarterly 33 (2005), 115-17.
  52. ↑ Susan E. Reid, "The Khrushchev Kitchen: Domesticating the Scientific-Technological Revolution, " Journal of Contemporary History 40 (2005), 291-94.
  53. ↑ Susan E. Reid, "Cold War in the Kitchen: Gender and the De-Stalinization of Consumer Taste in the Soviet Union under Khrushchev, " Slavic Review 61 (2002), 224.
  54. ↑ Susan E. Reid, "The Khrushchev Kitchen: Domesticating the Scientific-Technological Revolution, " Journal of Contemporary History 40 (2005), 289-95.
  55. ↑ Susan E. Reid, "Cold War in the Kitchen: Gender and the De-Stalinization of Consumer Taste in the Soviet Union under Khrushchev, " Slavic Review 61 (2002), 223-24.
  56. ↑ Susan E. Reid, "The Khrushchev Kitchen: Domesticating the Scientific-Technological Revolution, " Journal of Contemporary History 40 (2005), 290-303.
  57. ↑ Susan E. Reid, "Cold War in the Kitchen: Gender and the De-Stalinization of Consumer Taste in the Soviet Union under Khrushchev, " Slavic Review 61 (2002), 244-49.
  58. ↑ Susan E. Reid, "The Khrushchev Kitchen: Domesticating the Scientific-Technological Revolution, " Journal of Contemporary History 40 (2005), 315.
  59. ↑ Susan E. Reid, "The Khrushchev Kitchen: Domesticating the Scientific-Technological Revolution, " Journal of Contemporary History 40 (2005), 308-309.
  60. ↑ Susan E. Reid, „Women in the Home“ in Women in the Khrushchev Era, Melanie Ilic, Susan E. Reid, and Lynne Attwood, eds., (Houndmills: Palgrave Macmillan, 2004), 153.
  61. ↑ Susan E. Reid, „Destalinization and Taste, 1953-1963,“ Journal of Design History, 10 (1997), 177-78.
  62. ↑ Susan E. Reid, "Cold War in the Kitchen: Gender and the De-Stalinization of Consumer Taste in the Soviet Union under Khrushchev, " Slavic Review 61 (2002), 216-243.
  63. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named factbook

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oldingisi History of Russia
History of the Soviet Union
5 March 1953 – 14 October 1964 		Keyingisi

Andoza:Joseph StalinAndoza:Soviet Union topics

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Xrushchyov_erishi&oldid=4179070" dan olindi