Yagʻnob vodiysi

Дараи Яғноб, Яғнобдара

Vodiy
Tegishli	Soʻgʻd, Tojikiston
Rasmiy tillar	Tojik tili
Xaritada

Yagʻnob vodiysi – Tojikiston shimoli-gʻarbidagi vodiy, Zarafshon tizmasining janubiy yonbagʻirlari va Hisor tizmasining shimoliy yonbagʻirlari oraligʻida joylashgan.

Vodiy Yagʻnob daryosidan hosil boʻlib, Zarafshon havzasiga kiradi. U dengiz sathidan 2500 dan 3000 metr balandlikda joylashgan va yilning olti oyi davomida unga oʻtishning deyarli imkoni yoʻq.

Vodiyda Oʻrta Osiyoning qadimgi Soʻgʻd tamaddunining bevosita davomchilar hisoblanadigan yagʻnobilar yashaydi. Yagʻnob vodiysi aholisi oʻzining tabiiy izolyatsiyasi va cheklangan infratuzilma imkoniyatlari tufayli oʻziga xos turmush tarzi, madaniyati va tilini, yaʼni qadimgi soʻgʻd tili bilan chambarchas bogʻliq boʻlgan yagʻnob yilini saqlab qolishga muvaffaq boʻldi. Bu vodiyda islomgacha boʻlgan eʼtiqod va urf-odatlar bugungi kunga qadar saqlanib qolgan. Hozirgi vaqtda vodiyda oʻnta aholi punkti mavjud boʻlib, ularning har birida uchdan sakkiztagacha oilalar yashaydi.

Gʻarb mutaxassislari tadqiqotlari

Yagʻnob vodiysiga 18-asrning 20-yillaridan topograflar va rus harbiy ekspeditsiyalari tashrif buyuradi. 1870-yillarda rus generali Abramov Yagʻnob vodiysiga birinchi ilmiy ekspeditsiyani boshqargan. Nemis olimi G.Kapus 1883-yilda Yevropa geografiya jurnalida chop etilgan "Yagʻnob vodiysi va uning odamlari" nomli maqolasi vodiyni gʻarbliklarga tanitgan. Asarning yana bir nomi „Yagʻnob tilsimi“ deb ataladi. Muallif bu vodiyning oʻziga xos tabiati, xalqining tili va yanada chuqur izlanishlar zarurligini taʼkidlagan.

Biroq soʻnggi 17 yil ichida Yagʻnob vodiysiga bagʻishlangan qator ekspeditsiyalar, shuningdek, milliy va xalqaro darajada chop etilgan maqolalar bilan vodiy haqiqatan ham jamoatchilik eʼtiborining markaziga aylandi. 1990-yilda, Oshkoralik islohotlaridan soʻng, Tojikiston madaniyat jamgʻarmasi tomonidan ekspeditsiyalar tashkil etish imkoniyati paydo boʻldi va tarixchi Oleg Panfilov tomonidan vodiy haqida maqolalar chop etildi.

Tojikiston fuqarolar urushining keyingi davri xalqaro tadqiqotchilar tomonidan vodiyda amalga oshirilayotgan dala tadqiqotlarini toʻxtatib qoʻydi, biroq baʼzi rus olimlari hali ham oʻz tadqiqotlarini davom ettirishga muvaffaq boʻlishdi. 90-yillarning boshlarida Rossiya fanlar akademiyasi Geografiya institutining Togʻ geotizimlarini oʻrganish laboratoriyasi xususiy sektor, Soros jamgʻarmasi va Tojikiston ijtimoiy-ekologik ittifoqi koʻmagida 2010-yillarning boshlarida vodiyda dala tadqiqotlari bilan faol shugʻullandi. 2001-yilda Aleksey Gunya oʻzining "Yagʻnob vodiysi – tabiati, tarixi va Tojikistondagi togʻ jamoalarining rivojlanish imkoniyatlari" nomli kitobida vodiyning eng toʻliq tarixi, qishloq xoʻjaligi tajribalari va topografiyasini taqdim etgan topilmalarni taqdim etdi.

Tarixi

Dastlabki davrlar

Vodiyda birinchi doimiy aholi punktlarining paydo boʻlishi VIII asrga toʻgʻri keladi. Oʻsha paytdagi aholi Oʻrta Osiyoni bosib olayotgan Arab xalifaligi qoʻshinlaridan qochgan soʻgʻdlardan iborat edi. Qadimgi soʻgʻdiylar va ularning toʻgʻridan-toʻgʻri avlodlari yagʻnobilar olis vodiy uylarida asrlar davomida ajoyib izolyatsiyada yashashni davom ettirdilar va atrofdagi hududlarni vayron qilgan bosqinchilarning ketma-ket toʻlqinlaridan omon qolishdi.

Sovet davri

Yagʻnob vodiysi 1970-yillarda, butun aholisi majburan koʻchirilib, Zafarobod tumaniga joylashtirilgach, katta muammolarga duch keldi. Biroq vodiy bilan aloqalar butunlay buzilmagan, chunki baʼzi yagʻnobi dehqonlar vodiyda oʻz podalarini oʻtlatishda davom etib, qabriston va muqaddas joylarni saqlab qolishgan.

Yangi davr

Vodiyning sekin uygʻonishi 1980-yillarning oxirida ayrim yagʻnobi oilalar oʻz ota-bobolarining uylariga qaytganlarida boshlandi. 1990-yilda Leninobod viloyat ijroiya qoʻmitasi vodiyga qaytgan yagʻnobilarga hukumat tomonidan cheklangan yordam koʻrsatishga ruxsat beruvchi farmon chiqardi. Bir qancha davlat mablagʻlari ajratilib, Margʻib bilan Xishortob oraligʻida yangi yoʻl qurildi.

Qayta qurish davrida yagʻnobilar oʻz ota makonga qaytishga muvaffaq boʻldi. Ammo oʻshandan beri hukumat bu masalani koʻp eʼtibordan chetda qoldirib, vodiyda barqaror hayot kechirish uchun zarur ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlarni tiklash yoki bu jamiyatga yetkazilgan qonunbuzarliklarni boshqa yoʻllar bilan bartaraf etish uchun jiddiy harakat qilmadi. Hukumat va boshqa muassasalar tojik xalqining Fors imperiyasi va boshqa qadimiy sivilizatsiyalardagi ildizlarini ochishga intildi, lekin Yagʻnob vodiysining oʻrni, xalqi va tilining bu zamin tarixidagi oʻrni oʻrganilmay qoldi.

Hozirgi oʻzgarishlar

Yagʻnob vodiysi aholisi Bedef qishlogʻigacha yoʻl qurish uchun hashar yoʻli bilan oʻz mablagʻlarini toʻplashdi. Ammo, taʼmirlash ishlari uchun mablagʻ yoʻqligi sababli bu yoʻl holati yomonlashmoqda. Vodiy hali ham yilning olti oyian koʻproq vaqt davomida samarali ravishda izolyatsiya qilingan holatda boʻladi va odamlar tashqi dunyoga, xususan, shoshilinch tibbiy yordam olish imkoniga ega emaslar.

Yaqinda vodiyning qoq markaziga olib boradigan yangi yoʻl qurildi. Biroq, avvalgi shunga oʻxshash holatlardagi kabi, bu ham yaxshi, ham yomon taʼsirga ega boʻldi. Bir tomondan, u haqiqatan ham tashqi dunyoga kirishni yaxshiladi, lekin xuddi shunday – tashqi dunyoning vodiyga kirishini bir xil darajada yaxshiladi va vodiyning iqtisodiy imkoniyatlardan foydalanish uchun koʻproq moliyaviy resurslarga ega boʻlgan begonalar soni ortib bormoqda.

2008-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, vodiy aholisi 492 kishini (82 oila) tashkil etadi, ammo aholi mavsumga qarab oʻzgarib turadi. Shunga qaramay, umumiy tendensiya nufus kamayishini koʻrsatmoqda, chunki mahalliy sogʻliqni saqlash va taʼlim muassasalarining yetishmasligi tufayli yoshlar vodiyda qolishga unchalik moyil emas.

Yagʻnob qoʻriqlanadigan hududi loyihasi

1989—1992-yillarda Anvar J. Buzurukov (Atrof-muhitni muhofaza qilish vazirligi qoʻriqlanadigan tabiiy hududlar boshqarmasi boshligʻi sifatida) Tojikiston SSRda birinchi marta milliy va tabiiy bogʻlarni tashkil etishning ilmiy-texnikaviy-iqtisodiy asoslash ishlarini boshladi, rejalashtirdi va unga rahbarlik qildi. 1992-yilda SSSRdagi eng katta baland togʻ bogʻi – Pomir milliy bogʻini (hozirgi Tojikiston milliy bogʻi) tashkil qildi, bu voqeadan bir yil oldin xuddi shu jamoa Tojikistonda birinchi qoʻriqxona – Shirkent tabiat bogʻini tashkil etgandi. Bundan tashqari, Anvar Buzurukov va uning jamoasi Ayniy tumani hokimiyati koʻmagida tuzilgan Tojikistondagi birinchi ekologik nodavlat notijorat tashkiloti, Tojikiston ijtimoiy-ekologik ittifoqi (TIEI) bilan 1991-yilda ham tabiiy muhit, ham mahalliy aholi uchun Yagʻnob qoʻriqlanadigan hududi loyihasi – atrof-muhitni muhofaza qilish boʻyicha texnik taklifni ishlab chiqishga kirishdilar. Afsuski, 1992—1997-yillardagi fuqarolar urushi bu rejalarni toʻxtatib qoʻydi.

2007-yilda A. J. Buzurukov TIEI asoschisi sifatida Ayniy rivojlanish qoʻmitasi, BMT Taraqqiyot dasturining Ayniy mintaqaviy vakolatxonasi va Buyuk Britaniya hukumati koʻmagida Yagʻnob vodiysiga koʻp tarmoqli ekspeditsiyani rejalashtirgan va tashkil qilgan. Mustaqil tadqiqotchilar bilan birgalikda ekspeditsiya vodiyning tabiiy muhitini, uning aholisining turmush tarzi va tilini saqlab qolish va himoya qilish tashabbuslarini yangilashga harakat qildi. Ular Yagʻnob tabiiy etnografiya bogʻini (YTEB) tashkil etish boʻyicha loyiha oldidan taklif qilingan tadbirlarni oʻz ichiga olgan qisqacha ilmiy texnik-iqtisodiy asoslash nomli hisobot tayyorladilar. (www.yagnob.org saytidan yuklab olish mumkin)

Advokatlar uzoq vaqtdan beri vodiy va yagʻnob tiliga alohida maqom berilishini talab qilib keladilar. Yechimlardan biri Tojikistonning shimoliy mintaqasida birinchi boʻlib YTEBni yaratish boʻladi. Bu vodiyni atrof-muhitga zarar yetkazuvchi faoliyatning koʻpayishidan, masalan, haddan tashqari yaylovlashuvdan himoya qiladi, ammo barqaror va mas’uliyatli turizmni qoʻllab-quvvatlaydi. YTEB rejalari 2007-yil 18—19-oktyabr kunlari Tojikiston poytaxti Dushanbe shahrida boʻlib oʻtgan Yagʻnob vodiysi: Qadimgi Soʻgʻdiyona: oʻtmish, hozir va kelajak" mavzusidagi ekologik va rivojlanish masalalariga bagʻishlangan birinchi xalqaro ilmiy konferensiya davomida muhokama qilindi va tasdiqlandi.

Konferensiya delegatlari Tojikiston hukumati va fuqarolariga, shuningdek, xalqaro tashkilotlarga Yagʻnob tabiiy etnografiya bogʻini tashkil etishda yordam soʻrab, Yagʻnob vodiysining barqaror va mas’uliyatli rivojlanishiga, jumladan, infratuzilmani yaxshilashga yordam soʻrab murojaat qildilar. Anjuman yakunida yagʻnobilarning turmush sharoiti va turmush sifatini yaxshilash ustuvor vazifa sifatida belgilandi. Yagʻnobi jamoasi ham oʻz navbatida faolroq rol oʻynashi va keyingi barcha tashabbuslarda ishtirok etishi, rivojlanish loyihalarini oʻzlari rejalashtirish va amalga oshirishni oʻrganishi kerak edi.

Yagʻnobi qishloqlari

Yagʻnobi qishloqlari 3 ta tumanga yoki yagʻnobcha sadaga boʻlingan:

Quyi tuman: Xishortob ‡, Farkov †, Pushoytamen †, Varsaut †, Quli Varsaut †;

Oʻrta tuman: Maxtimayn, Mushtif †, Alovmayn †, Vagʻanzoy, Shaxsara †, Shoveta, Dumzoy †, Sokidara †, Nometkon, Chukkat †, Bidev, Kashi, Pulla Rovut †, Tagichinor, Pitip †;

Yuqori tuman: Yuqori Gʻarmayn, Quyi Gʻarmayn, Simich †, Sokan, Dahana †, Qul, Piskon, Padipast, Nodmayn †, Dehbaland, Vitixon †, Tagob †, Kansi †, Kiryonte ‡ ‡, Navobod ‡ ‡ .

Eslatma: † tashlandiq qishloqni, ‡ tojik tilida soʻzlashuvchi qishloqni anglatadi.

Adabiyotlar

• Gunya, A. Yagnob vodiysi – Tojikistonda tabiati, tarixi va togʻ jamiyatining rivojlanish imkoniyatlari . Moskva, 2002 yil
• Uitlok, M. Daryo ortidagi yer: Markaziy Osiyoning aytilmagan hikoyasi . Sent-Martin matbuoti, 2003 yil
• Birlashgan Millatlar Tashkiloti. Tojikiston: fuqarolar urushi kulidan koʻtarilgan
• Loy, Tomas (2005 yil 18 iyul). Yagʻnob 1970 Tojikiston SSR Markaziy Yevroosiyo-L arxivida majburiy koʻchish .
• Jamolzoda (Buzurukov), A. Soʻgʻdiyona vorislariga sayohat http://www.yagnob.org/JtSH-Yagnob-AJ-Eng.pdf
• Sayfiddin Mirzozoda: Farhangi yagnobi-tojiki. Dushanbe (Anjumani Devastich) 2008 yil.
• http://yaghnobi.wordpress.com/2007/10/15/history-of-the-yaghnobi-people

Havolalar

• Yagnob