Yakov Dorman

Yakov Abramovich Dorman
Tavalludi	1908-yil; Qoʻqon
Vafoti	1980-yil ; Moskva
Fuqaroligi	Rossiya imperiyasi SSSR
Sohasi	Kon sanoati
Ish joylari	Mosmetrostroy, Transport qurilishi ilmiy-tadqiqot instituti
Ilmiy darajasi	Texnika fanlari doktori
Ilmiy unvoni	Professor
Mukofotlari

Yakov Abramovich Dorman (1908, Qoʻqon — 1980, Moskva) — sovet konchi olimi, tuproqni muzlatish tizimi bilan ishlaydigan konlarni loyihalash va choʻktirish boʻyicha mutaxassis. Texnika fanlari doktori, professor, SSSR Stalin mukofoti laureati^[1].

Biografiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yakov Abramovich Dorman 1908-yilda Qo‘qon shahrida tug‘ilgan. 1922-yilda oila Qo‘qondan Toshkentga ko‘chib oʻtadi va u yerda maktabni tugatgach, Dorman 1926-yili O‘rta Osiyo davlat universiteti fizika fakultetining geologiya bo‘limiga o‘qishga kiradi. Respublikada sanoatning jadal rivojlanishi va ularning kadrlari deyarli yoʻqligi munosabati bilan 1927-yilda SAGUda professor Mixayl Protodyakonov rahbarligida konchilik kafedrasi tashkil etildi. Protodyakonov, jahonga mashhur mutaxassis, Toshkentda universitet tashkil etish tashabbuskorlaridan biri edi. Ushbu guruhning birinchi talabalari 1931-yilda o‘qishni tugatib, tog‘-kon muhandisi diplomlarini olishlari kerak edi. 1930-yil mart oyida Protodyakonova bu rejalarni keskin o‘zgartirdi. Konchilarning butun guruhini to‘liq tarkibda Stalin nomidagi Moskva konchilik akademiyasiga yuborishga qaror qilindi. 1931-yilda ushbu guruhning barcha talabalari Moskva davlat universitetida bo‘lingan oltita universitetdan biri bo‘lgan Moskva kon institutida (hozirgi NUST MISiS konchilik instituti) tog‘-kon muhandisi diplomlarini oldilar. O‘qishni tugatgandan so‘ng, Dorman Metrostroyga ishga yuborildi.

Metrostroyda u o‘z faoliyatini Moskva metrosining birinchi bosqichini qurishdan boshlagan. U Trupak boshchiligidagi Kirovskaya stantsiyasini (hozirgi Chistye Prudy) qurishda tuproqni muzlatish bo‘yicha ishlarni boshqargan. U bir nechta mohir yechimlarni taklif qildi, ular ishlab chiqarishga kiritildi. 1935-yilgi mashhur „Biz yer ostini qanday qurdik“ kitobida ta‘kidlanganidek:

Yuqorida aytib o‘tilgan yosh mutaxassislar guruhidan o‘sha „mehribonlik uyi“ ning asli o‘z qobiliyatini eng katta muvaffaqiyat bilan ko‘rsatgan payt keldi. Bu muhandis Dorman edi. U trubaning tortishish kuchidan foydalanishni taklif qildi. Bu tuproqlar dushmandan muzlab do‘stga aylangan tez qumlarda bo‘lgani kabi, biz trubaning qiyin xususiyatini foydali xususiyatga aylantirdik. Egri yo‘nalishga tushirilgan trubka tortishish kuchi bilan pastga qarab harakatlanadigan platformaga o‘rnatildi. U yerda, yotqizish joyida halqaning konturiga ko‘ra kavisli metall ramka o‘rnatildi. Quvurlar jaklar yordamida romga yuklangan. Uni arqon bilan ushlab, biz uni ramkadan yotqizilgan joyga siljitishga ruxsat beramiz. Shunday qilib, quvurning tortish kuchi biz uchun ikki marta ishladi. Dormanning aqlli taklifi muhandislar Reshetnikov va Kurov tomonidan yaxshilandi. Endi trubka to‘g‘ridan-to‘g‘ri yo‘naltiruvchi relslar bo‘ylab sirpanib, platformasiz pastga tushirildi.

U qiyalik shaxtalarni cho‘ktirish bo‘yicha smena boshlig‘i, so‘ngra egri shaxtaning boshlig‘i bo‘lib ishlagan va konning bosh muhandisigacha bo‘lgan yo‘lni bosib o‘tgan. 1936-yilda „Metrostroy“ning „Tuproqni muzlatish boshqarmasi“ va „Suvsizlantirish bo‘yicha maxsus idorasi“, 7 va 8-son shaxtalar „Amaliy ishning maxsus usullari boshqarmasi“ga birlashtirilgan bo‘linmani boshqardi.

Dorman amaliy ishning maxsus usullari bo‘limi mudiri lavozimida 1962-yilgacha ishlab, so‘ngra Markaziy ilmiy-tadqiqot institutiga katta ilmiy xodim lavozimiga o‘tdi.

1963-yildan boshlab u amaliy va ilmiy faoliyatni birlashtirgan ilmiy-tadqiqot laboratoriyasining mudiri. Uning bevosita ishtiroki, texnik va ilmiy rahbarligi bilan murakkab muhandislik-geologik sharoitlarda 200 dan ortiq yer osti inshootlari barpo etildi, ularning aksariyati maxfiydir.

Tuproqni muzlatish usullari bo‘yicha ko‘p yillik ishlarini Dorman doktorlik dissertatsiyasi shaklida 102 ta ilmiy ishlarni, jumladan monografiyalarni, universitetlar uchun darsliklar sifatida nashr etdi, 14 ta ixtiroga patent oldi.

Tan olish[tahrir | manbasini tahrirlash]

1945-yil „Tuproqlarni sun‘iy muzlatish bo‘yicha ishlarni ishlab chiqarish usulini tubdan takomillashtirish va uni yer osti inshootlarini qurish amaliyotiga keng joriy etish uchun“ ishlari uchu Stalin mukofoti laureati boʻldi. Dorman shuningdek Lenin ordenlari, Mehnat Qizil Bayroq, Shon-sharaf belgisi ordenlari va boshqa medallar bilan taqdirlangan^[2].

Asarlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Metro yoʻllarini qurishda tuproqlarni sunʼiy muzlatish. — Moskva : Transport, 1971-yil Yakov Dorman.
Metro qurilishida ishning maxsus usullari. — Moskva: Transport, 1981-yil Yakov Dorman.

Patentlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tuproq va jinslarni mustahkamlash usuli // 817140
Inyeksion burner // 777354
Suvga toʻyingan tuproqlarda er osti inshootlarini haydash usuli // 628313
Er osti va boshqa muhandislik inshootlarini gidroizolyatsiya qilishda bitum prokat materiallarini eritish uchun issiqlik moslamasi // 599008
Rulo materiali // 561773

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ „Яков Абрамович Дорман“. 2023-yil 12-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 12-iyun.
↑ „Dorman Yakov Abramovich Sovet konchisi va SSSR olim SSSR texnika fanlari doktori (??.??.1908 — ??.??.1980)“. 2023-yil 12-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 12-iyun.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

[1] „Яков Абрамович Дорман“. 2023-yil 12-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 12-iyun.

[2] „Dorman Yakov Abramovich Sovet konchisi va SSSR olim SSSR texnika fanlari doktori (??.??.1908 — ??.??.1980)“. 2023-yil 12-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 12-iyun.

[1]

[2]