Yujniy oroli (Novaya Zemlya)

Yujniy oroli (Novaya Zemlya)

Yujniy — Novaya Zemlya arxipelagining oroli, Severniy orolidan tor Matochkin Shar boʻgʻozi (eni 2-3 km) va Vaygach orolidan Karskie Vorota boʻgʻozi (eni taxminan 50 km) bilan ajratib turadi. Maʼmuriy jihatdan Rossiyaning Arxangelsk viloyati tarkibiga kiruvchi hudud sanaladi. Maydoni 33,275 km² boʻlgan orol Rossiyadagi Saxalin va Severniy orollaridan keyin uchinchi eng yirik orollardan biridir.

Gʻarbiy qismida Gusinaya Zemlya yarim oroli joylashgan.

Eng baland nuqtasi 1291 m sanaladi.

Tarixi

Qadim zamonlarda orolda nomaʼlum qabila yashagan, ehtimol Ust-Polui arxeologik madaniyatiga tegishli boʻlishi mumki. Samoyedlar (Nenets) mifologiyasida u Sirtya nomi bilan tanilgan boʻlishi ham mumkin.

Taxminlarga koʻra, orol XII—XIII asrlarda Novgorod savdogarlari tomonidan kashf etilgan, ammo bu haqda ishonchli tarixiy va hujjatli dalillar mavjud emas. Qadimda yashagan skandinaviyaliklar tomonidan arxipelagni kashf etishda ustuvorlikni isbotlash mumkin emas edi.

Gʻarbiy yevropaliklardan birinchi boʻlib 1553-yilda orolga kelgan ingliz navigatori Xyu Uilobi boʻlib, u qirol Edvard VI (1547—1553) farmoni bilan „Moskva kompaniyasi“ London ekspeditsiyasini „shimoli-gʻarbiy“ ni topish uchun boshqargan.

Gollandiyalik olim Jerar Merkatorning 1595-yildagi xaritasida butun Novaya Zemlya arxipelagi bitta orol yoki hatto yarim orolga oʻxshardi.

1671-yilda Parijda „Shimoliy mamlakatlarga sayohat“ asari nashr etildi, uning muallifi Lotaringiya zodagoni Per-Martin de la Martinier 1653-yilda Daniya savdogarlari kemasida Novaya Zemlya arxipelagining janubiy oroliga tashrif buyurdi. Uchta qayiqda qirgʻoqqa chiqib, Daniya dengizchilari va Martiniere yogʻoch butlarga sigʻinadigan kamon bilan qurollangan Samoyed ovchilari bilan uchrashishdi.

Mashhur golland tabiatshunos olimi Nikolaas Vitsen oʻzining Gʻarbiy Yevropada Sibir va Rossiya Shimoliga bagʻishlangan birinchi ilmiy ish boʻlgan „Shimoliy va Sharqiy Tatariya“ (1692-yil) kitobida Buyuk Pyotr orolda rus harbiy qalʼasini qurish niyatida boʻlganligi haqida xabarlari mavjud.

Janubiy orolning birinchi rus tadqiqotchisi navigator Fyodor Rozmyslov (1768—1769) hisoblanadi.

XIX asrning ikkinchi yarmigacha orolda deyarli hech kim yashamas edi, garchi pomorlar va norvegiyaliklar uning yonida doimo baliq tutib, ov qilishgan boʻlishsa ham. Ammo Rossiya imperiyasi ushbu hududga doimo oʻz nazorati ostiga olish uchun harakat qilar edi, garchi orolda biron bir ruslar yashamasa ham.

Orolning faol aholi punktlari 1869-yilda, bir nechta Nenets oilalari unga majburan joylashtirgandan soʻng boshlandi. 1877-yilda orolda Malye Karmakuly aholi punkti paydo boʻldi. 1880-yillarda Novaya Zemlyada Nenets va rus sanoatchilarining kichik koloniyasi paydo boʻldi.

1909-yilda orolga qutb tadqiqotchisi Vladimir Rusanov keldi, u Tyko Vylka bilan birgalikda butun Novaya Zemlya arxipelagini oʻrganib chiqdi va uning aniq kartografik tavsifini tuzib chiqdilar.

1911-yilgi Novaya Zemlya ekspeditsiyasi Janubiy orolni oʻrganayotgan vaqtda, rus sanoatchilarining yoʻq boʻlib ketgan turar-joyiga duch keldi, uning mavjudligi oʻsha paytgacha maʼlum emas edi. Qora Burun boʻyida, xaritalarda hech qayerda belgilanmagan nomsiz koʻrfazda joylashgan qishloq harobalari mavjud edi. Odamlarning bosh suyaklari, skeletlari, suyaklari har tomonga sochilib ketgan. Qabristonda turgan xochlar butunlay vayronaga aylangan va chirigan, ustunlar tushib ketgan va ulardagi yozuvlar oʻchirilgan. Hammasi boʻlib, ekspeditsiya bu yerda taxminan 13 kishining qoldiqlarini topishdi.

Qora koʻrfaz qirgʻogʻida Krasino lageri mavjud edi.

1954-yilda bu yerga yadro sinovi zonasida ob’ektlar qurish uchun birinchi harbiylar kelgan edi.

1997-yilda V. N. Kalyakina Mali koʻrfazi qirgʻogʻining shimoliy qismida Medniy yarim orolida (Kostin Shar boʻgʻozining sharqiy qirgʻogʻi) ning ornitologik ekspeditsiyasi, ikkita tosh labirintni topdi.