Yuqori sezuvchanlik

Yuqori sezuvchanlik — psixologiyadagi tushuncha boʻlib, uni birinchi marta psixolog Elaine Ayron „Oʻta sezgir tabiat“ kitobida tasvirlab bergan. Qanday qilib aqldan ozgan dunyoda muvaffaqiyatga erishish mumkin.

Hodisaning mohiyati

Yuqori sezuvchanlik, birinchi navbatda, asab tizimining oʻziga xos xususiyati bilan bogʻliq boʻlib, axborotni sensorli qayta ishlashning sezgirligida namoyon boʻladi (SPS — Sensory Processing Sensitivity) yaʼni „markaziy asab tizimining sezgirligi va jismoniy, ijtimoiy va hissiy stimullarni chuqurroq qayta ishlash qobiliyati“ bilan^[1]. Insonning SPS darajasi qanchalik yuqori boʻlsa, u oʻta sezgir boʻladi, deb ishoniladi. Ushbu hodisani birinchi boʻlib tasvirlagan Eyronning fikriga koʻra, sayyoramizda oʻta sezgir odamlarning ulushi bor-yoʻgʻi 15-20% ni tashkil qiladi.

Oʻzining kitobida Eleyn Ayron ushbu mavzu boʻyicha oldingi tadqiqotlarni tahlil qildi, oʻta sezgir odamlarning xususiyatlarini tavsifladi va ularni DOES ^[2] deb qisqartirilgan holda shakllantirdi:

D-Depth — HSP ning axborotni qayta ishlash chuqurligi xarakteristikasi
O-Overstimulating — tashqi ogohlantirishlarga hissiy reaktsiyaning kuchayishi
E- Emotsional reaktivlik — hissiy reaktivlik
S- Noziklikni sezish — noziklik va nuanslarga yuqori sezuvchanlik

Ilgari, „yuqori sezuvchanlik“ tushunchasi birinchi navbatda introversiya bilan bogʻliq edi. „Yangi introvertlar“ oʻta sezgir odamlar (HSP- oʻta sezgir odam) deb atalganidek, tabiatan koʻproq yopiq, sezgir, baland tovushlarga, yorqin yorugʻliklarga va olomonga va shovqinga keskin munosabatda boʻlib, atrofdagi dunyoni chuqur idrok etadilar. Biroq, statistik maʼlumotlarga koʻra, juda sezgir odamlarning 30 foizi ekstrovertdir .

Fenomenning tarixi

Eleyn Ayrondan oldin boshqa olimlar ham xuddi shunday tadqiqotlar olib borishgan. 1970-yillarda Volfgang Klages yuqori sezgir odamlarda atrof-muhitga sezgirlik chegarasi biologik jihatdan aniqlanganligini va koʻpchilik odamlarnikidan ancha past ekanligini taʼkidladi.

E. Eyronning yozishicha, HSP tushunchasi juda keng. U, shuningdek, turli xil atamalarni qoʻllagan psixologlarning oldingi tavsiflarini keltiradi: „atrof-muhitga biologik sezgirlik“, „differensial sezuvchanlik“, „yoʻnaltiruvchi sezgirlik“ va boshqalar.

Biroq, Eyron oʻz tadqiqotida yuqori sezuvchanlik hissiy ishlov berish buzilishi, hissiy integratsiya buzilishi, tashvish, nevrotizm yoki autizm bilan bogʻliq emasligini taʼkidlaydi.

Bizning davrimizda bu hodisaning genetik tadqiqotlari va MRT davom etmoqda. Masalan, genetik tadqiqotlar SPSning yuqori darajalari neyrotransmitter dopamin gen polimorfizmi bilan ' 5-HTTLPR serotonin tashuvchi genning qisqa polimorfizmi bilan bogʻliqligini tasdiqlaydi^[3].

Xulosalar

SPS darajasi yuqori boʻlgan odamlar yorqin yorugʻlik, ogʻriq, kofein, ochlik, baland tovushlar va boshqalar kabi ogohlantirishlarga yuqori javob berishadi. Oʻta sezgir odamlarning psixikasi "tashqi stimullar tomonidan tezda bosib ketishi isbotlangan, chunki ular atrof-muhitni idrok etish uchun pastki chegaraga ega. Ularning tashqi ogohlantirishlarni kognitiv qayta ishlash odamlarga qaraganda chuqurroqdir. Chuqurroq kognitiv qayta ishlash atrof-muhit belgilariga javob berish davrining koʻpayishiga olib keladi, bu esa ehtiyotkor xatti-harakatlarda ifodalanishi mumkin.

Kontseptsiyani tanqid qilish

Asosan, baʼzi mutaxassislarning salbiy reaktsiyasi baʼzi terapevtlar Eyron tomonidan sanab oʻtilgan xususiyatlarni autizm va boshqa asab kasalliklari bilan bogʻlashiga asoslanadi. Ushbu kasalliklarni davolashda va tashqi stimullarning CNSga salbiy taʼsirini kamaytirish uchun baʼzida bemorlarga psixotrop va sedativ dorilar buyuriladi. Biroq, Eyron HSPni ushbu dori-darmonlardan ehtiyot boʻlishga chaqiradi. Uning xulosalariga koʻra, yuqori sezuvchanlik asab tizimining buzilishiga olib kelmaydi, dori-darmonlarni sozlashni talab qiladi^[4].

Jamiyatdagi roli

Jamiyatda oʻta sezgir odamlar bilan muloqot qilish qiyinroq, ular jamiyatdan tezda charchashadi va koʻplab muloqot jarayonlari ular uchun qiyinroq. Bularning barchasi oʻta sezgir odamning oʻzi uchun ham, uning yaqin atrofi uchun ham qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin. Yolgʻizlik va sukunatga boʻlgan ehtiyoj, tez-tez va koʻp muloqot qilishni istamaslik, oʻzgaruvchan sharoitlarga tezda javob bera olmaslik — bularning barchasi boshqalar tomonidan qoʻpollik yoki izolyatsiya sifatida qabul qilinishi mumkin. Biroq, oʻta sezgir odamning barcha xarakterli xatti-harakatlari tasvirlangan va ilmiy jihatdan tasdiqlangan. HSP (Highly Sensitive Person) duch keladigan aniq qiyinchiliklar bilan bir qatorda, ular kamroq sezgir odamlarga nisbatan bir qator afzalliklarga ham ega. Yuqori sezuvchanlik darajasi yuqori boʻlgan odamlar taʼm va hidni yanada nozik his qiladilar va farqlaydilar, koʻpchilik sommelier, taster yoki restoran tanqidchisi kasbini tanlaydi. Oʻta sezgir odamlar, oʻzlarining xususiyatlariga koʻra, ranglar va eshitish qobiliyatini ham yaxshilaydilar va koʻpchiligida badiiy qobiliyatlar rivojlangan.

Ommaviy madaniyatda

Ellen Ayronning „Oʻta sezgir tabiat“ kitobi. Qanday qilib aqldan ozgan dunyoda muvaffaqiyatga erishish mumkin" asari HSP ning xususiyatlarini, ularning kuchli va zaif tomonlarini batafsil tasvirlab bergan, dunyoning 18 dan ortiq tillariga tarjima qilingan va eng keng qamrovli tadqiqotlar toʻplamidir.

Ellen Ayron tadqiqoti asosida suratga olingan „Sensitive -The Untold Story“ hujjatli filmida tug‘ma sezuvchanlikka ega haqiqiy insonlar ko‘rsatilgan. Film bemorlar bilan suhbatlar va ularning hikoyalari, olimlarning SPF haqida ilmiy isbotlangan dalillari va nazariya asoschisining sharhlari asosida qurilgan.

Manbalar

↑ Making sense of it all: The impact of sensory processing sensitivity on daily functioning of children^(ingl.) // Wikipedia. — 2016. Архивировано 23 may 2016 года.
↑ Сверхчувствительная натура: Как преуспеть в безумном мире, Wikipedia, 2014.
↑ Contributions of Dopamine-Related Genes and Environmental Factors to Highly Sensitive Personality: A Multi-Step Neuronal System-Level Approach^(ingl.) // Wikipedia. — 2011. Архивировано 9 avgust 2021 года.
↑ The Highly Sensitive Person. Andoza:Нп3. Especially subsections „A Caution About Medical Labels for Your Trait“ through „Instant Arousal-Stopping Medications“.

Havolalar

Sensitivityresearch.com, tadqiqotchilar tomonidan boshqariladigan veb-sayt.

[автоссылка1-1] Making sense of it all: The impact of sensory processing sensitivity on daily functioning of children^(ingl.) // Wikipedia. — 2016. Архивировано 23 may 2016 года.

[2] Сверхчувствительная натура: Как преуспеть в безумном мире, Wikipedia, 2014.

[3] Contributions of Dopamine-Related Genes and Environmental Factors to Highly Sensitive Personality: A Multi-Step Neuronal System-Level Approach^(ingl.) // Wikipedia. — 2011. Архивировано 9 avgust 2021 года.

[HSpersonBook_pp194-195-4] The Highly Sensitive Person. Andoza:Нп3. Especially subsections „A Caution About Medical Labels for Your Trait“ through „Instant Arousal-Stopping Medications“.

[1]

[2]

[3]

[4]