Zaqatala tumani

Zaqatala
tuman
Gerb
41°33′0″N 46°43′0″E
Mamlakat	Оzarbayjon
Hukumat
• Hokim	Mubariz Ahmadzoda
Maydon
Rasmiy til(lar)i	ozarbayjoncha
Aholisi  (2012)	124 850
Zichligi	87 kishi/km2
Milliy tarkib	ozarbayjon, avar, saxur, turk, rus, gruzin, lezgin, ukrayin, tatar, arman, kurd, yahudiy, olmon, tolısh, udin va boshqalar
Konfessiyaviy tarkib	asosan musulmonlar
Telefon kodi	994 24
Avtomobil kodi	62
Zaqatala

Zaqatala tumani(ozarb. Zaqatala rayonu) — Ozarbayjon Respublikasıdagi maʼmuriy mintaqalardan biri. Uning markazi Zaqatala shahridir.

Tarixi

Zaqatala maʼmuriy rayoni 1930 yil 8 avgustda tashkil etilgan.

Geografik mavqei

Zaqatala rayoni Ozarbayjon Respublikasining shimoliy-gʻarbida, poytaxt Baku shahridan 430 km masofada, Buyuk Kavkaz togʻlarining janibiy etaklarida, Qur’a-Ayrichay vodiysida joylashgan. Rayon ekoturizm uchun qulay yerda joylashgan. Uning tabiyati ajoyib. Bu yerda 1839 yilda tashkil etilgan (maydoni 23800 gektar) Zaqatala Davlat Qoʻriqxonasi, Zaqatala sharsharasi, Xalaxi koʻli, Malarasa oʻtish yoli, qolaversa davlat ahamiyatiga molik 108 ta tarixiy-madaniy obidalari bor. Shuningdek Mosul qishlogʻi hududida 19 asrda qurilgan minora bu rayonning eng goʻzal meʼmoriy obidalaridan biri sanaladi. Uning maketi Zaqatala rayonining Tarix muzeyida saqlanadi. Qayd etish lozimki, Mosul qishlogʻida yashagan aholining 100 foizi ingiloylar boʻlgan . Ulardan Mamrux qishlogʻi hududidagi II-IV asrlarga oid alban obidasi, V-VII asrlarga oid Zaqatala devori, Jar qishlogʻidagi XVI asrga oid Jinkoʻzqal’a, 1830 yilda qurilgan Zaqatala qal’ası va boshqalar saqlanib qolganini aytib oʻtish lozim. Zaqatala rayoni Buyuk Kavkaz togʻlari etagida Ozarbayjonning shimoli-gʻarbida joylashgan. Rayon shimoli-sharqdan Rossiya Federasiyasınıng Dogʻıston Respublikası , gʻarbdan Balakan rayoni, sharqdan esa Qax rayoni bilan chegaradoshdir. Rayonning shimoli-sharq tomoni togʻli, janub va janubi-garbiy qismi tekisliklardan iborat. Rayondagi eng baland nuqta Quton togʻidir (3648 m). Tekislik qismida yumshoq, togʻli qismida sovuq iqlim hukmronlik qiladi. Yanvar oyida oʻrtacha harorat tekislikda −1 °C, togʻlarda −10 °C, iyul oyida esa +24 °C va +5 °C ni tashkil etadi. Bu yerda yiliga 600–1600 mm yogʻingarchilik tushadi. Rayon hududining yarmini togʻlar egallagan boʻlsa, yarmi oʻrmonlar bilan qoplangan. Zaqatala — koʻpmillatli rayondir. Bu yerda asosan ozarbayjonliklar, saxurlar, avarlar, ingiloylar, ruslar va boshqa millatga mansub kishilar istiqomat qiladi. Rayon hududida juda koʻp tarixiy va madaniyət obidalari bor. Markazi Zaqatala shahridir. Shahar dengiz sathidan 535 metr balandlikda, Ozarbayjon Respublikasıning poytaxtı Baku shahridan 445 km uzoqlikda, Tala daryosining sohilida, Yevlax-Balakan shossesi oʻtadigan yoʻlda joylashgan.

Relefi

Rayon hududi asosan togʻlik va tekisliklardan iborat.

Tabiati

Zaqatala hududining taxminan yarmini oʻrmonlar tashkil etadi. Rayonning relefi togʻ va tekisliklardan iborat. Rayonda oʻrmonlar koʻp, lekin ularning asosiy qismi togʻ va togʻoldi hududlarda joylashgan. Oʻrmonlar qimmatbaho daraxtlarga boy. Bu yerda - kashtan, yongʻoq, dub, grab, qayragʻoch va boshqa qimmatbaho daraxtlar koʻp. Faunasi, yaʼni hayvonot dunyosi ham xilma-xil. Togʻ va oʻrmonlarida bugʻu, togʻ echkisi, toʻngʻiz, ayıq, boʻri, quyon va boshqa jonivorlar uchraydi. Shuningdek turli qushlarni ham uchratish mumkin. Bu yerda qirgʻovul, kaklik, togʻ lochini, kalxat, olaqargʻa va bulbul singari qushlarni uchratish mimkin.. 1929 yilda bu yerda, Bosh Kavkaz togʻlarining janubiy yonbagʻirlarida Zaqatala Davlat Q’oʻriqxonasi tashkil etilgan.

İqlimi

Iqlimi moʻtadil subtropik. Havo harorati togʻlarda sovuq, tekisliklarda esa issiqni tashkil etadi.

Aholisi

Rayon hududi 1 shahar, 2 shaharcha, 59 qishloqdan tarkib topgan. Uning markazi boʻlmish Zaqatala shahrida 20600 nafar aholi istiqomat qiladi. 1830 yilda bu yerda Zaqatala qal’ası qurilgan boʻlsa, 1840 yildan esa Zaqatala shahar maqomini olgan. Maydoni 1348 kv. km. 2012 yil 1 yanvar holati boʻyicha taxminan 121.394^[3] nafar aholi yashaydi. Ularning asosiy qismini ozarbayjonliklar tashkil etadi. Shuningdek rayonda ozarbayjonliklardan tashqari 20 dan ortiq millat va elatlar (rus, ukrayin, gruzin, lak, avar, saxur, udin, ingiloy, lezgi, tatar, yahudiy, turk, yunon, osetin va boshqalar) istiqomat qiladi.

Zaqatala rayoni, RİHB İjro namoyandalari va shahar oʻz-oʻzini boshqarish organlari tomonidan idora qilinadi. Rayonda 29 ijro va 31 nafar oʻz-oʻzini boshqarish organi xodimlari faoliyat koʻrsatadi.. Aholining umumiy soni — 121 394. Qishloqlar soni — 59. Shaharchalar soni — 2 ta. Oʻrta taʼlim muassalarining soni — 71 ta. Maktabgacha taʼlim muassasalarining soni — 39 ta. Umumtaʼlim maktablarining soni — 67. Texniki, oʻrta-maxsus va kasbga yoʻnaltirilgan maktablarning soni — 4 ta. Oliy taʼlim muassasalarining soni — 2 ta. Shifoxona va tibbiyot muassasalarining soni — 10 ta. Madaniyat markazlari soni — 143.

Zaqatala rayoni aholisining milliy tarkibi

Etnik guruhlar	1939 r/o.	1959 r/o.	1970 r/o.	1979 r/o.	1999 r/o.	2009 r/o.	2012 r/t.
Jami	45 854	47 776	69 270	79 627	107 240	118 228	121 394
ozarbayjon	21 712	29 785	42 034	49 071	63 811	80 476	81 474
avar	9 958	8 878	15 240	17 592	25 835	25 578	26 402
saxur	6 021**	2 603	5 697	7 728	13 114	11 203	12 788
turk	…	…	…	…	303	303	320
rus	3 754	2 229	1 661*	1 213*	404	233	210
gruzin	279	178	1 785	224	3 075	59	27
lezgin	1 685	2 137	1 014	2 218	313	50	71
ukrayin	268	…	*	*	50	…	7
tatar	…	…	59	56	32	11	15
arman	1 459	1 234	1 038	884	1	…	…
kurd	14	11	7	9	…	…	50
yahudiy	29	23	13	8	…	…	…
olmon	49	…	…	…	…	…	…
tolısh	18	1	…	…	…	…	8
udin	**	…	3	5	…	…	…
Boshqa	1	697	719	622	303	315	22

Eslatma : *- Ukrayın va Ruslar bilan birgalikda /**- Saxurlar va boshqar Dogʻıston xalqları /r.o.- roʻyxatga olish. /r.t.- 2009 yilgi roʻyxatga olish natijalari asosidagi rasmiy taxmin.

Taniqli shaxslari

• Shax Ahmad Afandi — ijtimoiy va din xodimi.
• Bolakishii bey Arablinskiy — Chor Rossiyasining generalı.
• Arslan bey Qardashov — 1918 yil 28 mayda Ozarbayjonning mustaqilligini eʼlon qilgan Milliy Shoʻroviy Kengash aʼzolaridan biri.
• Orif Hojılı — Mustaqillik Aktini imzo etgan millat vakili, Tenglik Partiyası Markazi İjro aparatınıng raisi.
• Foiq İsfandiyor oʻgli Amirov — Ozarbayjonning Milliy Qahramonı.
• Notiq Bashir oʻgʻli Mammadov — Ozarbayjonning Milliy Qahramonı.

İqtisodiyoti

Rayon iqtisodiyotida qishloq xoʻjaligi asosiy oʻrinni egallaydi. Don (ayniqsa makkajoʻxori), tamaki, mevachilik (yongʻoq), sabzavot mahsulotlarini yetishtirish yetakchi hisoblanadi. Rayonda oziq-ovqat mahsulotlari kombinatı, yongʻoq tozalovchi, tamaki mahsulotlari yetishtiruvchi, efir-moy zavodları, tikish va mebel fabrikalari faoliyat koʻrsatadi. Rayon keng turizm imkoniyatlariga ega.

Madaniyat, taʼlim va tibbiyot muassasalari

Rayonda 48 oʻrta, 14 asosiy, 4 boshlangʻich maktab, 1 gumanitar fanlar gimnaziyası, 39 maktabgacha tarbiya muassasasi, 6 ixtiyoriy maktab muassasasi, BETMning Zagatala filiali, 2 oliy maktabining (oʻqituvchilar institutu va islom universiteti) filialı, 1 kollej, 1 kasbiy-texnika maktabi, 81 kutubxona, 36 klub, 27 madaniyat uyi, 1 xalq teatrı, tarix-madaniyat qoʻriqxonasi, tarix-oʻlkashunoslik muzeyi, 1 musiqa maktabi, yosh bolalar sport maktabi, shaxmat maktabi, bolalar ijodiyot markazi, 10 shifoxona, 21 qishloq vrachlik ambulatoriyası, 26 feldsher stantsiyalari, 23 masjid, 1 mehmonxona, 4 motel faoliyat koʻrsatadi. Iqtisodiyotining asosini qishloq xoʻjaligi tashkil etishini yuqorida aytib oʻtdik. Rayonda mebel, tikuvchilik, qurilish materialları, oziq-ovqat, yengil sanoatni rivojlantirish uchun katta salohiyat va imkoniyatlar mavjud.

Moddiy-madaniy merosi

Zaqatala rayoni hududida Ozarbayjon Respublikasi Nozirlər Kabinetining 2001 yil 2 avgustdagi 132 sonli qaroriga asosan Davlat himoyasiga olingan 100 ga yaqin obida qayd etilgan. Bulardan eng qadimiysi Pariqal’a, Armatay qal’ası, Cingoʻzqal’a, Shayton qal’ası, Zaqatala qal’ası va boshqalardır. Rayonning qishloq joylarida VI-VIII asrlardan qolgan 10dan ortiq Alban obidalari bor.

Rayonning Mamrux (Mamrux cherkovi), Mazıx, Muxax, Qabizdara, Yuqorı Tala (Yuqorı Tala ibodatxona) va Yuqorı Chardoxlar qishloqlarida VI-VIII asrlardan saqlanib qolgan koʻplab Alban obidalari, qal’alar mavjud boʻlib, moliyaviy qiyinchiliklar sababli ularni yangidan qurish imkoni boʻlmasada qisman taʼmirlash ishlari olib borildi. Bu yerda mavjud boʻlgan masjidlarning hammasida yangidan qurilish, taʼmir ishlari olib borilgan va tarixiy obida sifatida davlat himoyasiga olingan. Rayondagi tarixiy obidalarning koʻpi eng qadim davrlardan to hozirga qadar saqlanib qolgani asosan qishloqlarda joylashgan. Goʻzparak va Halal qishloqlarida XVIII asrga oid masjidlar, Keloba qishlogʻida XV asrga oid ikki minora, Mazıxda XII asrga oid minora, Yuqorı Chardoxlarda V asrga oid Pariqal’a, Jar qishlogʻida XIV asrga oid Chingizqal’a va rayon Tarix-oʻlkashunoslik muzeyi, Pashan qishlogʻida Alban minorasi (XIII asr) va Axaxdara qishlogʻidaki Alban minorasi (XII asr), shuningdek, boshqa qishloqlarda, jumladan Aliobod va Mosulda XIX asrda qurilgan masjidlar saqlanib qolgan.

Sport

Zaqatala shahar stadioni

Rayonda 1 Olimpiya Sport Kompleksi, 3 stadion, 1 suzish havzasi, 1 shaxmat klubu, 71 ta oddiy, 18 ta kichik sport kompleksi, 3 aerobika-trenajor zali faoliyat koʻrsatadi. Rayon sportchilari Respublika, Yevropa va Jahon chempionatlarida yuksak natijalarni koʻrsatib Ozarbayjon sporti taraqqiyotida oʻz munosib hissalarini qoʻshib kelmoqdalar.

Oʻz-oʻzini boshqarish organlari haqida maʼlumot

Zaqatala rayonida 31 oʻz-oʻzini boshqarish organlari faoliyat koʻrsatadi. Zaqatala oʻz-oʻzini boshqarish organlari Zaqatala shahrini idora qiladi. Rayonda shunday oʻz-oʻzini boshqarish organlari borki, ularning tarkibida bir necha qishloqlar oʻrin olgan. Umuman mavjud 31 ta oʻz-oʻzini boshqarish organlari tarkibida 1 shahar, 1 shaharcha va 59 qishloq bor. 2004 yil 1 yanvardagi maʼlumotlarga qaraganda ularda 110830 nafar aholi istiqomat qiladiki, ularning 83297 nafari qishloq joylariga toʻgʻri keladi.

Galereya

• 
• 
• 
• 

Xorijiy oʻtishlar

• Zaqatala.in Zaqatala Tumani
• Zaqatala manzaralari
• Zaqatala Rayon Mahkamasi (Wayback Machine saytida 2022-01-01 sanasida arxivlangan)
• Zaqatala Rayon İjro Hokimiyati : Oʻz-oʻzini boshqarish organlari