Afrikada yozuv tizimlari

Afrikada yozuv tizimlari Afrika qitʼasida mahalliy va joriy qilingan yozuv tizimlarining hozirgi va tarixiy amaliyotiga ishora qiladi. Bugungi kunda lotin yozuvi butun Afrikada, ayniqsa Gʻarbiy, Markaziy va Janubiy Afrika mintaqalarida keng tarqalgan. Arab yozuvi Shimoliy Afrikada, Efiopik yozuv esa Afrika shoxi mintaqasida keng qoʻllanadi.

Mahalliy yozuv tizimlari

Qadimgi Afrika yozuv tizimlari

Qadimgi Misr

Ehtimol, eng mashhur Afrika yozuv tizimi qadimgi Misr iyerogliflaridir. Qadimgi Misr iyerogliflari keyinchalik iyeratik yozuv, demotik yozuv, finikiya yozuvi va yunon yozuvi, kopt alifbosi deb nomlanuvchi shakllarga aylandi. Kopt tili bugungi kunda ham Iskandariya Kopt pravoslav cherkovida va Iskandariya Kopt katolik cherkovida liturgik til sifatida ishlatiladi. Yuqorida aytib oʻtilganidek, Kopt tilining Bohairik dialekti hozirda Kopt pravoslav cherkovida qoʻllanadi.

Qadimgi Meroit

Meroit tili va uning yozuv tizimi Meroit davrida Meroy davlatida va kengroq Kush Qirolligida (hozirgi Sudanda) ishlatilgan. Meroit tili miloddan avvalgi 300-yildan milodiy 400-yilgacha foydalanilgan.

Tifinagh

Tifinagh alifbosidan hanuzgacha i savdo sohasida va Sahara va Sahel mintaqalarining berber tillarini (Tamazight, Tamashek va boshqalar) yozish uchun modernizatsiya qilingan shakllarida foydalanilmoqda.

Neo-Tifinagh 4.1.0 versiyasidan boshlab U+2D30 dan U+2D7F gacha boʻlgan Unicode diapazonida kodlangan. Bu versiya alifbosida 55 ta belgilangan belgilar mavjud, ammo ular belgilanganidan koʻra koʻproq ishlatilmoqda. ISO 15924 da Tfng kodi Neo-Tifinaghga aylangan.

Geʽez yozuvi

Geʽez yozuvi abugida boʻlib, u Afrika shoxi mintaqasida miloddan avvalgi VIII-IX asrlarda geʽez tilini yozish uchun yaratilgan. Bu yozuv bugungi kunda Efiopiya va Eritreyada Amhar, Tigrinya va boshqa bir qancha tillar uchun ishlatiladi. Baʼzan Efiopiya deb ataladi va Eritreya va Efiopiyada fidel yoki abugida sifatida tanilgan.

Geʽez yozuvi kompyuterlashtirilgan va Unicode 3.0 kod nuqtalari U+1200 va U+137F (4608-4991) oʻrtasida belgilangan. Geʽez yozuvi Geʽez, Amhar va Tigrinya tillari uchun asosiy boʻgʻinlar, tinish belgilari va raqamlardan iborat.

Nsibidi

Nsibidi (shuningdek, „nsibiri“^[1], „nchibiddi“ va „nchibiddy“^[2] nomi bilan ham tanilgan) hozirgi janubi-sharqiy Nigeriya hududiga xos boʻlgan ramzlar tizimi hisoblanadi. Nsibidi ideografik yozuv boʻlsa-da, lekin logografik elementlarni oʻz ichiga oladi^[3].

Adinkra

Adinkra — bu Akan tomonidan ishlab chiqilgan, tushunchalar va aforizmlarni ifodalash uchun ishlatiladigan belgilar toʻplami. Ogʻzaki anʼanaga koʻra, adinkraning kelib chiqishi hozirgi Gana va Kot-d’Ivuardagi Gyamanga tegishli^[4]^[5]. Kwame Anthony Appiahning soʻzlariga koʻra, adinkralar „murakkab va nuansli amaliyot va eʼtiqodlar toʻplamini yetkazishni qoʻllab-quvvatlash“ vositalaridan biri edi^[6].

Adinkra ikonografiyasi bir nechta segmental skriptlarga moslashtirilgan, jumladan:

Adinkra alifbosi^[7] Charles Korankye tomonidan 2015-yilda ixtiro qilingan va keyingi bir necha yil ichida Gana va Kot-d’Ivuarda so‘zlashuvchi Akan, Dagbani, Ewe va Ga kabi tillarga moslashish uchun kengaytirilgan va takomillashtirilgan.
Adinkra Nkyea Adinkra belgilariga asoslangan yozuv tizimi hisoblanadi^[8]. Baʼzi ganaliklar Akan tili va uning dialektlari uchun Adinkra Nkyea yozuv tizimidan foydalanadilar. Adinkra Nkyeaning aksariyati asl Adinkra ramzlaridan olingan. Adinkra Nkyea 39 ta belgi, oʻnta raqam va uchta tinish belgilaridan iborat.

Lusona

Lusona — maqollar, ertaklar, oʻyinlar, topishmoqlar va hayvonlar nomlarini yozib olish va bilimlarni uzatish uchun mnemonik qurilmalar sifatida ishlaydigan ideogrammalar tizimi^[9]. Lusonalar hozirgi sharqiy Angola, Zambiyaning shimoli-gʻarbiy qismi va Kongo Demokratik Respublikasining qoʻshni hududlarida paydo boʻlgan^[10].

Zamonaviy yozuv tizimlari

Sharqiy Afrika

Luo yozuvi 2009-yilda Keniyada Dholuo yozish uchun ishlab chiqilgan.

Somali: Yigirmanchi asrda Somalini transkripsiya qilish uchun ishlab chiqilgan yozuv tizimlariga Osmon Yusuf Kenadid, Sheikh Abdurahmon Sheikh Nuur va Hussain Sheikh Ahmed Kaddare tomonidan ixtiro qilingan Osmonia, Borama va Kaddare alifbolari kiradi. Osmania yozuvi bugungi kunda Unicode 10480-104AF diapazonida mavjud [U+10480 — U+104AF (66688-66735)].

Janubiy Afrika

Janubiy Afrikada Mwangwego alifbosi Malavi tillarini yozish uchun ishlatiladi^[11].

Markaziy Afrika

Mandombe yozuvini 1978-yilda hozirgi Kongo Demokratik Respublikasi Kongo markaziy provinsiyasida Wabeladio Payi ixtiro qilgan.

Yozuv tizimlari

Koʻpgina yozma yozuv tizimlari: yunon, ibroniy va arab tillari qadimgi Misr iyerogliflariga asoslangan.

Finikiya / Punik yozuvi

Hozirgi Livan hududidagi finikiyaliklar Shimoliy Afrikaliklar bilan savdo qilishgan va u yerda shaharlar barpo etishgan. Bu shaharlarning eng mashhuri Karfagendir. Finikiya alifbosi boshqa koʻplab alifbolarning kelib chiqishiga asos boʻlgan (jumladan: arab, yunon va lotin yozuvi alifbolari). Karfagen lahjasi punik deb ataladi^[12]. Bugungi Tifinagh yozuvini baʼzi olimlar Punik avlodi deb oʻylashadi, ammo bu hali ham muhokama qilinmoqda.

Yunon yozuvi

Yunon yozuv tizimi kopt alifbosiga (qadimgi demotik tilidan olingan 7 ta harf qoʻshilgan holda) moslashtirilgan. Kopt alifbosining unsial varianti VIII-XV asrlarda Nubiya tilining qadimiy shakli boʻlgan qadimgi nubian tilini yozish uchun ishlatilgan.

Arab yozuvi

Qadimgi Somali — arab tosh yozuvi: Wadaad yozuvi sifatida ham tanilgan tizim.

Arab yozuvi Afrikaga islom dini va savdo-sotiq yoʻli bilan kirib kelgan. Arab tili uchun aniq qoʻllanilishidan tashqari, u asrlar davomida bir qator boshqa tillarga moslashtirilgan. Bunday holatlarning baʼzilarida haligacha arab yozuvi qoʻllanadi, boshqalarida esa qoʻllanilmaydi.

Koʻpincha arab tilidagi yozuvda aks ettirilmagan tovushlarni moslashtirish uchun yozuvni oʻzgartirish kerak edi. Yozuvning moslashtirilgan shakli Ajami yozuvi deb ham ataladi.

Lotin yozuvi

Lotin yozuvini Afrika tillariga moslashtirish boʻyicha birinchi tizimli urinishlarni, ehtimol, Yevropa mustamlakasi arafasida nasroniy missionerlari amalga oshirishgan. Lotin yozuvini koʻplab Afrika tillariga moslashtirishdagi qiyinchiliklardan biri Afrika tillarida yevropaliklar uchun notanish tovushlarni ishlatilishi edi va shuning uchun ular yozish qoidalarisiz murojaat qilishlari mumkin edi. Bunday tovushlarni ifodalash uchun harf birikmalari, modifikatsiyalari va turli xil diakritik belgilardan foydalanishgan. XIX asr oxirlarida yaratilgan yoruba yozuvi kabi baʼzi yozuvlar deyarli saqlanib qolgan. Koʻp hollarda mustamlakachi rejimlar afrika tillarida yozishga unchalik qiziqish bildirmagan. Ammo baʼzilari afrika tillarida yozishga qiziqishgan. Masalan, mustamlaka hukumati Shimoliy Nigeriyadagi Hausa tilining yozma shakllarini aniqlashda bevosita ishtirok etgan. Mustamlaka davridan beri Afrika tillari uchun lotin yozuvidan foydalanish boʻyicha standartlashtirilgan yoki hech boʻlmaganda uygʻunlashtirilgan yondashuvlarni taklif qilish va yaratish harakatlari olib borildi. Masalan, Lepsiusning standart alifbosi (XIX asr oʻrtalari) va Afrika tillari va madaniyatlari xalqaro institutining Afrika alifbosi (1928, 1930). Mustaqillikdan keyin Afrika tillarining transkripsiyasiga doimiy ravishda eʼtibor qaratildi. 1960 va 1970-yillarda YUNESKO ushbu mavzu boʻyicha bir nechta „ekspertlar yigʻilishlari“ ni, jumladan 1966-yilda Bamakoda va 1978-yilda Niameyda muhim uchrashuvlarni oʻtkazdi. Ikkinchi uchrashuvda Afrika maʼlumotnoma alifbosi ishlab chiqildi. Shimoliy Berber yozuvi uchun Berber-lotin alifbosi kengaytirilgan lotin belgilari va ikkita yunon harflarini oʻz ichiga oladi.

Ibroniy yozuvi

Ming yillar davomida Shimoliy Afrikada yahudiylar mavjud boʻlgan va ularning jamoalari turli yozuvlardan foydalanishgan. Garchi ularning baʼzilari arab yozuvida (yahudiy-tunis arab tilida boʻlgani kabi) yoki Geʼez yozuvida (Kayla va Kvarada boʻlgani kabi) yozilgan boʻlsa-da, koʻpchilik yahudiylar ibroniy alifbosidan foydalanishadi.

Brayl

Ko‘zi ojizlar tomonidan keng qo‘llaniladigan Brayl yozuvi bir nechta Afrika tillarini, jumladan Nigeriya, Janubiy Afrika va Zambiya tillarini yozish uchun moslashtirilgan.

Manbalar

↑ Elechi, O. Oko. Doing justice without the state: the Afikpo (Ehugbo) Nigeria model. CRC Press, 2006 — 98-bet. ISBN 0-415-97729-0.
↑ Diringer, David. The alphabet: a key to the history of mankind. Philosophical Library, 1953 — 148–149-bet.
↑ Gregersen, Edgar A.. Language in Africa: an introductory survey. CRC Press, 1977 — 176-bet. ISBN 0-677-04380-5.
↑ „Archived copy“. 2018-yil 27-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 18-avgust.
↑ „History and Origin of Adinkra Symbols“ (2015-yil 25-aprel).
↑ Appiah, Kwame Anthony. In my father's house : Africa in the philosophy of culture, 1st paperback edition 1993., New York: Oxford University Press, 1993. ISBN 978-0-19-506852-8.
↑ „Adinkra alphabet“. omniglot.com. Qaraldi: 2022-yil 25-may.
↑ Nkyea. „Adinkra Syllabary“. Biswajit Mandal.
↑ "On mathematical elements in the Tchokwe "Sona" tradition Gerdes, Paulus. 1990. For the Learning of Mathematics10(1), 31–34". Historia Mathematica 18 (2): 198. 1991. doi:10.1016/0315-0860(91)90542-6. ISSN 0315-0860. http://webapp1.dlib.indiana.edu/virtual_disk_library/index.cgi/4273355/FID840/eqtyres/erg/111361/1361.htm.
↑ Gerhard Kubik 2006.
↑ „Mwangwego“. Omniglot.com (1997-yil 7-aprel). Qaraldi: 2013-yil 26-noyabr.
↑ The Phoenicians, Donald Harden, Penguin, Harmondsworth, 1971 (1962) pp. 105-113

Havolalar

Afrika skriptlari
Systèmes alphabétiques des langues africaines (Wayback Machine saytida 2018-02-04 sanasida arxivlangan)
Afrikaning yozma til haqidagi gʻoyasi fenomeni

Adabiyotlar

CISSE, Mamadu. 2006-yil. Ecrits et écritures en Afrique de l’Ouest . Sudlangues № 6. http://www.sudlangues.sn/spip.php?article101 (Wayback Machine saytida 2011-07-20 sanasida arxivlangan)
Dalbi, Devid . 1967-yil. Liberiya va Syerra-Leonening mahalliy yozuvlari boʻyicha soʻrov: Vai, Mende, Kpelle va Bassa. Afrika tilini oʻrganish 8: 1-51.
Dalbi, Devid. 1968-yil. Gʻarbiy Afrika va Surinamning mahalliy yozuvlari: ularning ilhomi va dizayni. Afrika tilini oʻrganish 9: 156-197.
Dalbi, Devid. 1969-yil. Gʻarbiy Afrikaning boshqa mahalliy yozuvlari: Manding, Volof va Fula alifbolari va Yoruba muqaddas yozuvi. Afrika tilini oʻrganish 10: 161-191
Mafundikva, Saki. 2004 yil. Afrika alifbolari: Afrikada yozish tarixi . Gʻarbiy Nyu-York, NJ: Mark Batti.ISBN 0-9724240-6-7 ISBN 0-9724240-6-7
Xeyvard, Richard J. va Muhammad Hassan. 1981 yil. Shayx Bakri Sapaloning Oromo orfografiyasi. Sharq va Afrikashunoslik maktabi axborotnomasi 44.3:550-556.
Pash, Helma. 2008-yil. Raqobatchi skriptlar: Afrikada Rim alifbosining kiritilishi. Til sotsiologiyasi xalqaro jurnali 191:65-109.
Yirtqich, Endryu. 2008-yil. Tuareg yozish — uchta skript varianti. Til sotsiologiyasi xalqaro jurnali 192: 5-14.
Tuchsherer, Konrad . 1999-yil. „Bagam“ ning yoʻqolgan ssenariysi. Afrika ishlari 98:55-77.
Unseth, Peter. 2011-yil. Gʻarbiy Afrikada etnik jonlanish uchun skriptlarni ixtiro qilish. In The Success-Filure Continuum in Language and Ethnic Identity Sfforts, (Til va etnik oʻziga xoslik boʻyicha qoʻllanma, 2-jild), ed. Joshua A. Fishman va Ofeliya Garsiya tomonidan, pp. 23-32. Nyu-York: Oksford universiteti nashriyoti.
Unseth, Peter. 2016-yil. Sequoyahning Cherokee boʻgʻinining xalqaro taʼsiri. Yozma til va savodxonlik 19(1), bet. 75-93. [Cherokining Vayga, keyin esa V. Afrikadagi boshqalarga taʼsiri]

[Elechi-1] Elechi, O. Oko. Doing justice without the state: the Afikpo (Ehugbo) Nigeria model. CRC Press, 2006 — 98-bet. ISBN 0-415-97729-0.

[Diringer-2] Diringer, David. The alphabet: a key to the history of mankind. Philosophical Library, 1953 — 148–149-bet.

[Gregersen-3] Gregersen, Edgar A.. Language in Africa: an introductory survey. CRC Press, 1977 — 176-bet. ISBN 0-677-04380-5.

[4] „Archived copy“. 2018-yil 27-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 18-avgust.

[5] „History and Origin of Adinkra Symbols“ (2015-yil 25-aprel).

[6] Appiah, Kwame Anthony. In my father's house : Africa in the philosophy of culture, 1st paperback edition 1993., New York: Oxford University Press, 1993. ISBN 978-0-19-506852-8.

[7] „Adinkra alphabet“. omniglot.com. Qaraldi: 2022-yil 25-may.

[8] Nkyea. „Adinkra Syllabary“. Biswajit Mandal.

[Elsevier_BV_1991_pp._198–198-9] "On mathematical elements in the Tchokwe "Sona" tradition Gerdes, Paulus. 1990. For the Learning of Mathematics10(1), 31–34". Historia Mathematica 18 (2): 198. 1991. doi:10.1016/0315-0860(91)90542-6. ISSN 0315-0860. http://webapp1.dlib.indiana.edu/virtual_disk_library/index.cgi/4273355/FID840/eqtyres/erg/111361/1361.htm.

[FOOTNOTEGerhard_Kubik2006-10] Gerhard Kubik 2006.

[11] „Mwangwego“. Omniglot.com (1997-yil 7-aprel). Qaraldi: 2013-yil 26-noyabr.

[12] The Phoenicians, Donald Harden, Penguin, Harmondsworth, 1971 (1962) pp. 105-113

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]