Ani

Ani (arman : Անի, lot . Abnicum) — Kars shahrining janubi-sharqida va Arpachay boʻyida joylashgan tarixiy joy.

961-1045-yillarda Pakraduni sulolasidan boʻlgan arman hukmdorlarining poytaxti boʻlgan. Bu yerda 11—12-asrlarga oid baʼzi islom meʼmorchiligi asarlari ham joylashgan. 2012-yilda YuNESKO tomonidan Butunjahon merosi roʻyxatiga kiritilgan Ani 2016-yilda Jahon merosi ob'ekti sifatida roʻyxatga olingan^[1]^[2]^[3].

Tarixi

Shahar nomi 6-asrda Gamsaragan sulolasidan boʻlgan arman boshliqlariga tegishli mustahkam maskan sifatida tilga olinadi. Arman Gamsaragan oilasi bilan arman Bagrationi (Bagrat) oilasi oʻrtasidagi uzoq davom etgan kurash ikkinchisining gʻalabasi bilan yakunlanadi va 780-yilda Gamsaraganlar oʻz mulklarini Bagratlarga sotib, Vizantiya mamlakatiga koʻchib ketishadi.

Bagratli Ashot I 885-yilda Abbosiy xalifasi va Vizantiya imperatori tomonidan “Armaniston qiroli/Shehinshah-i Armen” sifatida tan olingan. Ashot va uning oʻgʻillari birinchi (hozirgi Tuzluja tumanining 8 tasi). U Bagaron shahrida (Shimoldan km shimolda Halimjon qishlogʻi yaqinida joylashgan) va keyinchalik Shirakavanda (Koyucakda, Akyaka tumanida joylashgan) va Kars markazida hukmronlik qilgan. 961-yilda III. Ashot (953-977) oʻz poytaxtini Ani shahriga koʻchirdi va u yerda katta shahar qurilishini boshladi.

Shaharning eng yorqin davri. U Smpat II (977-989) va uning oʻgʻli Gagik (989-1020) davrida yashagan. Mish-mishlarga koʻra, bu davrda shahar aholisi 100 mingdan oshgan. Vizantiyaliklar 1045-yilda Anini qoʻlga kiritib, Bagratli davlatiga barham bergach, himoyasiz va notinch qolgan hudud 1064-yilda Saljuqiy sultoni Alparslonga taslim boʻldi.

Boshqa maʼlumotlarga koʻra, Ani xarobalari ichidan Urartu boʻlishi mumkin boʻlgan bronza va temir davri turar-joylari va inshootlari qazishmalar chogʻida topilgan. Ichki qal'a devorlarida qayta ishlatilgan klassik kesma tosh, shuningdek, zardushtiylik gulxani boʻlishi mumkin boʻlgan inshoot ham bor. Ani birinchi marta eramizning V asrida hukmdorlar mulki, tepalikda qurilgan qudratli qal’a, Kamsarakan sulolasi sifatida tilga olingan.

Turklar istilosidan keyin

Shahar 1064-yilgacha Vizantiya hukmronligi ostida qolib, shu sanada saljuqiylar tomonidan bosib olingan. Biroq shaharda Saljuqiylar boshqaruvi tashkil etilgani haqida hech qanday ma’lumot yoʻq. Saljuqiylar istilosidan koʻp oʻtmay, shahar va uning atrofi kurdlar^[4]^[5]^[6] Sheddadi bekligining poytaxtiga aylandi. Anidagi eng muhim islomiy asar boʻlgan Ebu'l Manuchehr masjidi 1072-yilda Sheddadi Manuchehr amiri tomonidan qurilgan.

Taxminan 1190-yilda Zakare Mxhrgrdzeli ismli gruzin lord Ani qal'asini oʻziga asos qilib olib, Kars va Mesxetiya viloyatlarini qamrab olgan suverenitetni oʻrnatdi. Uning avlodlari dastlab Tbilisidagi gruzin podshohlariga, soʻngra moʻgʻul Ilxonligiga “otabay” sifatida hukmronlik qilgan. Anidagi nasroniylarning koʻp asarlari shu davrda qilingan yoki taʼmirlangan. Keyinchalik shahar Celayirli va Qoraqoyunlu davlatlarining suvereniteti ostiga oʻtdi, lekin aholisi asosan armanlardan iborat edi.

Ani 1319-yilgi zilziladan qattiq zarar koʻrgan va keyinchalik Temur tomonidan bosib olingan va vayron qilingan. Shunga qaramay, shaharda 1535-yil Usmonli-Fors urushida butunlay tashlab ketilgunga qadar bir aholi yashaganligi tushuniladi.

1877-78-yillardagi Usmonli-Rus urushida ruslar tomonidan bosib olingan hudud, Birinchi jahon urushidan keyin Usmonlilar tomonidan qaytarib olingan. Biroq keyinchalik Ani platosi yangi tashkil etilgan Armaniston Respublikasi qoʻliga oʻtdi. 1920-yilda Mustaqillik urushi paytida Ani oxirgi marta qoʻl almashtirdi va Turkiya Respublikasi chegaralariga kiritildi^[7].

Ishlar

1001 cherkovlar shahri yoki 40 ta darvozalar shahri deb ham ataladigan Ani er osti shahriga ham ega boʻlib, uning birinchi kashfiyoti 1880-yillarga toʻgʻri keladi. Ushbu yer osti shahrida 823 ta inshoot va gʻorlar mavjud^[8].

Shahar devori, 8 ta cherkov va masjid Ani shahrida hozirgacha saqlanib qolgan eng muhim asarlardir.

Ikki tomondan Arpakay kanyoni bilan oʻralgan, plato tomonidagi shaharning uchinchi jabhasi 10-asrning mustahkam devorlari bilan himoyalangan. Arslon darvozasi shaharning asosiy kirish eshigini tashkil qiladi.

Ani sobori deb nomlangan Bibi Maryam cherkovi 989-yilda Istanbuldagi Ayasofya gumbazini taʼmirlagan meʼmor Trdat tomonidan qurilgan. Vertikal chiziqlarni qattiq taʼkidlagan holda, struktura taʼsirchan balandlik tuygʻusiga erishadi.

Vodiydagi Dikran Honentz cherkovi 1215-yilda taʼmirlangan va arman cherkov anʼanalarini aks ettiruvchi boy freskalar bilan bezatilgan. Freskalarda nasroniylik dinini armanlarga olib kelgan Avliyo Grigor/Krikor Lusavorich hayotidan sahnalar koʻrinadi.

1020-yilga oid Abugamir Pahlavuni cherkovi islom meʼmorchiligidan kelib chiqqan va keyingi davrda Saljuqiylar meʼmorchiligida tez-tez qoʻllangan xususiyatlarni namoyish etadi.

Halaskar (Amenaprgich) cherkovi, 1035-yil, dumaloq gumbaz tuzilishida. 1957-yilda chaqmoq urishi natijasida uning yarmi vayron boʻlgan, qolgan yarmi esa butunligicha qolgan.

Ebu'l Menuchehr masjidi turklar istilosidan keyin Turkiyada qurilgan eng qadimgi masjid ekanligi bilan eʼtiborga molik. Ehtimol, u eski fuqarolik binosidan aylantirilgan va 14-asrda ikkinchi marta taʼmirlangan.

Arxeologik joydan tashqarida mustahkamlangan tepalikda Zakare Mkhhrgrdzeli Qizlar cherkovi deb nomlanuvchi cherkov koʻrinadi.

Arxeologiya va tabiatni muhofaza qilish

1878—1918-yillarda chor Rossiyasi hukmronligi ostida boʻlgan Anida ilk qazishmalar 1892-yilda Rossiya Tilshunoslik akademiyasi xodimi Nikolay Marr tomonidan olib borilib, muzey tashkil etilgan. Keyinchalik, professor Dr. Kilich Kökten, Kemal Balkan va Hacettepe universiteti professor Dr. Beyhan Karamağarali Ani qazishma va tiklash ishlarini boshqargan. Karamağarali koʻproq Anidagi saljuqiy asarlar ustida ishlagan^[9]. 2006-yildan beri ishlar Kars muzeyi direksiyasi raisligida, Marmara universiteti professori professor Dr. Yaşar Choruhluning ilmiy maslahatchisi^[10].

Galereya

Ani'nin kuzey surları, Nisan 2011

Manbalar

↑ „Ani Harabeleri UNESCO Dünya Miras Listesi'ne alındı |zaman.com.tr/“. 15 temmuz 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 15 temmuz 2016.
↑ „Ani Harabeleri UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesine alındı|milliyet.com.tr“. 16 temmuz 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 15 temmuz 2016.
↑ „Archaeological Site of Ani|whc.unesco.org“. 22 nisan 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 15 temmuz 2016.
↑ Andrew C. S. Peacock, Nomadic Society and the Seljūq Campaigns in Caucasia, 209.
↑ Shaddadids, C.E. Bosworth, The Encyclopedia of Islam, Vol.IX, Ed. C.E.Bosworth, E. van Donzel, W.P.Heinrichs and G.Lecomte, (Brill, 1997), 169.
↑ Kurdish culture and society: an annotated bibliography. Greenwood Publishing Group, 1968. ISBN 978-0-313-31543-5.
↑ „Ani (Antik Kent) / Kars“. Araştırma-Makale.Tekin Gün / 03.21.2012. 8 ağustos 2020da asl nusxadan arxivlangan.
↑ „Ten Amazing Cities from the Ancient World.“ (İngilizce). Ancient Origins (21 eylül 2014). 22 eylül 2014da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22 eylül 2014.
↑ Uluslararası Dördüncü Türk Kültürü Kongresi bildirileri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 1 Ocak 1999 — 56-bet. Qaraldi: 23 eylül 2014.
↑ „Ani Kazıları“. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü. 23 nisan 2014da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22 eylül 2014.

Havolalar

To'satdan xarobalar 2020 14 Ağustos 2020 tarihinde - Ani hududiga tegishli binolar haqida maʼlumot bor.
Virtual Ani 2007 20 Ocak 2007 tarihinde - Ani shahri arxitekturasi boʻyicha internet loyihasi (qisman turkcha tarjimasi bilan)

[1] „Ani Harabeleri UNESCO Dünya Miras Listesi'ne alındı |zaman.com.tr/“. 15 temmuz 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 15 temmuz 2016.

[2] „Ani Harabeleri UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesine alındı|milliyet.com.tr“. 16 temmuz 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 15 temmuz 2016.

[3] „Archaeological Site of Ani|whc.unesco.org“. 22 nisan 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 15 temmuz 2016.

[4] Andrew C. S. Peacock, Nomadic Society and the Seljūq Campaigns in Caucasia, 209.

[5] Shaddadids, C.E. Bosworth, The Encyclopedia of Islam, Vol.IX, Ed. C.E.Bosworth, E. van Donzel, W.P.Heinrichs and G.Lecomte, (Brill, 1997), 169.

[6] Kurdish culture and society: an annotated bibliography. Greenwood Publishing Group, 1968. ISBN 978-0-313-31543-5.

[7] „Ani (Antik Kent) / Kars“. Araştırma-Makale.Tekin Gün / 03.21.2012. 8 ağustos 2020da asl nusxadan arxivlangan.

[8] „Ten Amazing Cities from the Ancient World.“ (İngilizce). Ancient Origins (21 eylül 2014). 22 eylül 2014da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22 eylül 2014.

[9] Uluslararası Dördüncü Türk Kültürü Kongresi bildirileri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 1 Ocak 1999 — 56-bet. Qaraldi: 23 eylül 2014.

[10] „Ani Kazıları“. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü. 23 nisan 2014da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22 eylül 2014.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]