Arab chat alifbosi
Arab chat alifbosi (Arabizi, Franko-arabcha) arab yozuvi transkripsiya qilingan yoki lotin yozuvi va arab raqamlari kombinatsiyasiga kodlangan norasmiy arab dialektlari uchun romanlashtirilgan alifbo hisoblanadi. Ushbu norasmiy chat alifbolari dastlab arab dunyosidagi yoshlar orasida norasmiy sharoitlarda, xususan, Internet orqali muloqot qilish yoki uyali telefonlar orqali xabarlar yuborish uchun ishlatilgan. Ammo bugungi kunda foydalanish yoshga qarab cheklanmagan va bu chat alifbolari boshqa ommaviy axborot vositalarida ham keng tarqalgan.
Bu chat alifbolari rasmiy va akademik arab transliteratsiya tizimlaridan farq qiladi, chunki ular qof (ق) yoki ض (Ḍad) kabi harflar uchun diakritik belgilar o‘rniga raqamlar va multigraflardan foydalanadilar. Asosiy lotin yozuvida (ASCII) mavjud boʻlmagan va transkripsiya qilinayotgan narsa standart arabcha emas, balki norasmiy dialektdir. Ushbu arab chat alifbolari ham bir-biridan farq qiladi, chunki ularning har biri transkripsiya qilinayotgan arab lahjasining oʻziga xos fonologiyasi va mintaqadagi hukmron Yevropa tilining orfografiyasiga (sobiq mustamlakachilar tili va odatda fransuz yoki ingliz tili) bogʻliq hisoblanadi.
Ularning yirik transmilliy kompaniyalar foydalanuvchilari tomonidan keng qoʻllanishi natijasida Google va Microsoft kabi onlayn-sanoatning yirik boshqaruvchilari arab tilida yozilgan matnni arab tiliga oʻzgartiruvchi vositalarni (Google Translate va Microsoft Translator) taqdim etdilar. Mozilla Firefox va Chrome uchun qoʻshimchalar ham mavjud (Panlatin[1] va ARABEASY Keyboard[2]). Arab chat alifbosi umuman rasmiy sozlamalarda ishlatilmaydi va kamdan-kam hollarda uzoq muloqotlar uchun ishlatiladi.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]XX asrning soʻnggi oʻn yilliklarida arab dunyosida mobil telefon, matnli xabar almashish, World Wide Web, elektron pochta, eʼlonlar taxtasi tizimlari, IRC va tezkor xabar almashish kabi Gʻarb matnli aloqa texnologiyalari tobora keng tarqaldi. Ushbu texnologiyalarning aksariyati dastlab faqat lotin yozuvidan foydalanishga ruxsat bergan. Natijada arab tilida so‘zlashuvchi foydalanuvchilar ushbu texnologiyalardan muloqot qilishda arab matnini lotin yozuviga tez-tez transliteratsiya qilishadi. Lotin yozuvida taxminiy fonetik ekvivalentiga ega boʻlmagan arab harflari bilan ishlash uchun raqamlar va boshqa belgilar oʻzlashtirildi. Masalan, „3“ raqami arabcha ع ʿayn harfini ifodalash uchun ishlatiladi (arabcha harfning aks ettirilgan versiyasiga oʻxshash raqam bilan vizual oʻxshash belgini tanlashga eʼtibor bering.) Mobil telefonlar va kompyuterlarning foydalanuvchilari arab chat tilidan foydalanishadi, garchi ularning tizimi arab yozuvini koʻrsatishga qodir boʻlsa ham. Buning sababi arab tili uchun mos klaviatura tartibining yoʻqligi yoki foydalanuvchilar QWERTY yoki AZERTY klaviatura tartibi bilan allaqachon tanish boʻlgani boʻlishi mumkin.
IRC, eʼlonlar taxtasi tizimlari va bloglar kabi onlayn aloqa tizimlari koʻpincha kod sahifalarini yoki muqobil belgilar toʻplamini qoʻllab-quvvatlamaydigan tizimlarda yoki protokollar ustida ishlaydi. Shunday qilib, arab chat alifbosi odatiy holga aylandi. Buni hatto Qal3ah kabi domen nomlarida ham koʻrish mumkin.
Nosira va uning atrofida oʻtkazilgan soʻrovga asoslangan 2020-yilgi hujjatga koʻra, hozirda „arabizi orfografiyasida yuqori darajada meʼyorlashtirish yoki standartlashtirish“ mavjud[3].
Taqqoslash jadvali
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ushbu tizimning norasmiy tabiati tufayli yagona „toʻgʻri“ yoki „rasmiy“ foydalanish mavjud emas. Har xil harflarni transliteratsiya qilishda bir-biriga oʻxshashlik boʻlishi mumkin.
Tizimdagi belgilarning aksariyati lotin harfidan foydalanadi (ingliz va fransuz tillarida qoʻllanganidek). Bu arabcha harfga fonetik jihatdan eng mos keladi. Arab harflarining talaffuzidagi mintaqaviy oʻzgarishlar ham uning transliteratsiyasida bir oz oʻzgarishlarga olib kelishi mumkin (masalan, ﺝ Levant lahjasida soʻzlovchi tomonidan j sifatida yoki Misr lahjasida soʻzlovchi tomonidan g sifatida transliteratsiya qilinishi mumkin)[4].
Lotin alifbosida fonetik yaqinlashuviga ega boʻlmagan harflar koʻpincha raqamlar yoki boshqa belgilar yordamida ifodalanadi, shuning uchun raqam foydalaniladigan arab harfiga grafik jihatdan yaqinlashadi (masalan, ع ayn harfi 3 raqami yordamida ifodalanadi), chunki ikkinchisi birinchisining vertikal aksi kabi koʻrinadi.
Koʻpgina harflar boshqalardan faqat belgining asosiy qismining tepasida yoki ostidagi nuqta bilan ajralib turadiganligi sababli, bu harflarning transliteratsiyasida tez-tez bir xil harf yoki raqamdan oldin yoki keyin apostrof qoʻshiladi (masalan, ' 3 غ ayn harfini ifodalash uchun ishlatiladi).
| Harflar | Arab chat alifbosi[4][5][6][7] | IPA |
|---|---|---|
| ء أ ؤ إ ئ آ | 2 ' | ʔ |
| ا | a aa e è[1] | æ(ː) a(ː) ɑ(ː) ɛ(ː) ɐ |
| ب | bp | b p |
| ت | t | t t̪ t͡s |
| ث | s th t[11] | s θ |
| ج | j dj g | ʒ d͡ʒ ɟ ɟ͡ʝ ɡ |
| ح | 7 h[7] | ħ ʜ |
| خ | kh 7' 5 | x χ |
| د | d | d d̪ |
| ذ | z th dh d[11] | z ð |
| ر | r | ɾ r rˤ |
| ز | z | z |
| س | s | s |
| ش | sh ch[1] $[6] | ʃ |
| ص | s 9 | sˤ sˠ |
| ض | d dh 9' D[8] | dˤ d̪ˤ d̪ˠ |
| ط | t 6 T[8] | tˤ t̪ˤ t̪ˠ |
| ظ | z th dh 6' tʼ | zˤ ðˤ ðˠ |
| ع | ' 3 | ʕ ʢ |
| غ | gh 3' 8[9] | ɣ ʁ |
| ف | fv | f v |
| ق | 2 g q 8[10] 9[10] | ʔ ɡ ɢ q |
| ك | k g ch[12] | k ɡ t͡ʃ |
| ل | l | l ɫ |
| م | m | m |
| ن | n | n |
| ه | h a e ah eh é[1] | h, /a e/ |
| ة | a e eh at et é[1] | /a e at et/ |
| و | w o u ou oo | w o(ː) u(ː) |
| ي ى[2] | y i ee ei ai a é[1] | j i(ː) e(ː), /a/ |
| Qoʻshimcha harflar | Arab chat alifbosi | IPA |
|---|---|---|
| پ | p | p |
| چ[3] | j tsh ch tch g | ʒ t͡ʃ ɡ |
| ڜ[4] | ch ch | t͡ʃ |
| ڤ ڥ[5] | v | v |
| ڨ گ ݣ[5] | g | ɡ |
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „Panlatin“. Firefox Add-ons.
- ↑ „ARABEASY Keyboard type Arabic in English IME“. Chrome Web Store. 2022-yil 28-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 28-sentyabr.
- ↑ Aula Khatteb Abu-Liel, Zohar Eviatar & Bracha Nir (2019) Writing between languages: the case of Arabizi, Writing Systems Research, 11:2, 226-238, DOI: 10.1080/17586801.2020.1814482
- ↑ 4,0 4,1 Bjørnsson. „Egyptian Romanized Arabic: A Study of Selected Features from Communication Among Egyptian Youth on Facebook“. University of Oslo (2010-yil noyabr). Qaraldi: 2019-yil 31-mart.
- ↑ Writing Arabizi: Orthographic Variation in Romanized Lebanese Arabic on Twitter, Sullivan, Natalie, 2017, The University of Texas at Austin, http://hdl.handle.net/2152/72420
- ↑ Duaʼa Abu Elhija (2014) A new writing system?
- ↑ Ziad, Hammoodi. Arabizi and Arabish. https://www.academia.edu/27551871.