Kontent qismiga oʻtish

Börte

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Börte (yoki Borte 1161-1230) Moʻgʻullar imperiyasining asoschisi Chingizxonning birinchi xotini. Börte Chingizxonning birinchi sudining boshligʻi va imperiyasining Buyuk malikasi boʻldi. Uning bolalik hayotining tafsilotlari haqida kam narsa maʼlum, lekin u yoshligida Chingiz bilan unashtirilgan, oʻn yetti yoshida turmushga chiqqan va keyin raqib qabila tomonidan oʻgʻirlab ketilgan. Erining jasorat bilan uni qutqarishi uning bosqinchi boʻlish yoʻlini boshlagan asosiy voqealardan biri boʻlishi mumkin. U toʻrt oʻgʻil va besh qizni dunyoga keltirdi, ular oʻz avlodlari bilan birga Moʻgʻullar imperiyasini yanada kengaytirgan asosiy qon tomir edi.

Chingizxon va Börte

Chingizning hayotida onasi Xoelun Xon va Börte hayotidagi eng nufuzli va muhim odamlardan edi.

Yoshlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Uning bolalik hayoti haqida bir nechta tarixiy faktlar maʼlum, ammo moʻgʻullarda u haqida koʻplab afsonalar mavjud. Maʼlum boʻlgan narsalar odatda "Moʻgʻullarning maxfiy tarixi"dan olingan.

Börte taxminan 1161-yilda Xongirodning Olxonudida tugʻilgan. Bu qabila Temuchin tugʻilgan Borjigin qabilasiga doʻstona munosabatda boʻlgan. U Dey-Sechen va Chotanning qizi edi.[1] Uning „yuzi yorugʻ, koʻzida oʻt chaqnaydigan“ qiz ekanligi aytilgan.[2] Olxonud qabilasidan chiqqan qizlar ayniqsa goʻzalligi bilan tanilgan.

Nikohni Chingizxonning otasi Yesyugey, Chingiz 10 yoshda, Börte 9 yoshda boʻlganida uyushtirgan. Keyin Temuchin, Yesyugeyni dushman tomonidan zaharlangani uchun onasi va ukalariga yordam berishga chaqirilguniga qadar ayolining oilasi bilan qoldi.[3]

1178-yilda, taxminan 7 yil oʻtgach, Temuchin Börteni topish uchun Kelüren daryosi boʻylab pastga yoʻl oldi. Dey-Sechen Temchinning Börte uchun qaytib kelganini koʻrgach, u xursand boʻldi va ularni „er va xotin sifatida birlashtirdi“. Dey-Sechenning ruxsati bilan u Borte va uning onasini Senggur daryosi boʻyida qarorgoh qurgan oilasining uyida yashashga olib bordi.[4] Börtening sepi nozik qora sable koʻylagi edi.[5]

Oʻgʻirlash va qutqarish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

U Temuchinga uzatilganidan koʻp oʻtmay, uch merkit tong saharda oila qarorgohiga hujum qildi. Temchin, uning oilasi va doʻstlari otlarga minib qochishga muvaffaq boʻlishdi, ammo Börte qochib qutulish uchun ot qolmadi. U merkitlar tomonidan asirga olingan va oʻlja sifatida ularning jangchilaridan biriga berilgan (Sochigel va xizmatkor bilan birga).[6] Bu ish koʻp yillar oldin Temuchinning onasi Xoelunning otasi Yesügey tomonidan oʻgʻirlab ketilgani uchun oʻch edi.[7] Temuchin xotinining oʻgʻirlab ketilishidan qattiq qaygʻurdi va uning toʻshagi „boʻsh“, qolganini aytdi. U Börteni qaytarishga qaror qildi va bir necha oy oʻtgach, ittifoqdoshlari Vang Xon va Jamuxaning yordami bilan uni qutqardi. Baʼzi olimlar bu voqeani Temujin hayotidagi asosiy chorrahalardan biri sifatida taʼriflaydilar, bu esa uni bosqinchi boʻlish yoʻlida harakatga keltirgan.[8][9]

Börte sakkiz oy davomida asirlikda edi va u qutqarilgandan keyin Joʻjini tugʻdi, bu bolaning otasi kim ekanligiga shubha tugʻdirdi, chunki uni asir olgan odam uni „xotin“ qilib olgandi va shuning uchun uni homilador qilishi mumkin edi. Biroq Chingiz Joʻjini oilasi bilan qoldirdi va uni oʻz oʻgʻli deb daʼvo qildi. U Chingizning vorisi boʻlishi kerak edi, lekin Joʻjining haqiqiy otasi ekanligiga shubha qilgani uchun ukalari uni hukmdor sifatida qabul qilishmadi va Chingiz boshqa oʻgʻlini voris sifatida tanlashga majbur boʻldi. Keyin Joʻji Oltin Oʻrda rahbari boʻldi.

Buyuk imperator

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Börte Temujinning katta va birinchi xotini edi. Temuchin Chingizxon boʻlganidan keyin moʻgʻullar uni hurmat qilishgan. Börte bir necha marta erining qarorlariga qattiq taʼsir qilgan. Shunday holatlardan biri, Otchigin bilan sodir boʻlgan. Otchigin hali ham Börte bilan uxlab yotgan Chingizxonning yoniga oʻtovga kirib keladi va Qoʻngʻoʻton qabilasiga qarshi yurishda yordam soʻraydi. Shunda Börte oʻrnidan turib Chingizxonga Qoʻngʻoʻton qabilasining shafqatsizligi haqida gapirib beradi. Shundan keyin Chingizxon Otchiginga yordam yuboradi.

Chingizxon oʻz taʼsirini va imperiyasini kengaytirishda davom etar ekan, Börte yurtda qoldi va Moʻgʻullar vatanini boshqarishda Chingizning ukasi Temugega yordam berdi. Boshqa xotinlar Chingizxonning yurishlarida unga hamroh boʻlgan, Börte oʻz hududini va saroyini boshqargan.[10] Xerlen daryosining katta qismi unga, ilgari tatarlarga tegishli boʻlgan yerlar edi.[11] Temuchinning oʻrniga xon boʻlishga faqat uning oʻgʻillari nomzod boʻlgan.

Börte koʻpincha „oq ipak xalat kiygan, sochlarida oltin tangalar bor, oq qoʻzichoq tutgan va oq ot mingan goʻzal ayol“ sifatida tasvirlangan.[12]

Bolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qizlari:

  • Eng kattasi Kua Ujin Bexi Kerait qabilasining hukmdori Vang Xonning nabirasi, Senggumning oʻgʻli Tusaxaga unashtirilgan edi; oxir-oqibat u Ikires qabilasidan boʻlgan Botuga va xolasi Temulunning bevasiga uzatildi.
  • Alaxay Bexi, birinchi boʻlib Ongut qabilasining boshligʻi Alaqush Digit Quriga uzatilgan; keyin jiyani va vorisi Jinguega; va nihoyat oʻgay oʻgʻli Boyaohega turmushga berilgan
  • Tümelün, Börtening otasi Dei Seichenning oʻgʻli Anchenning oʻgʻli Chiguga uzatilgan.
  • Alaltun Olkanut qabilasidan Tayju Kurgenning oʻgʻli Chaur Setsenga uzatildu.[13] U koʻpincha uygʻur boshligʻi Idi Qutga berilgan kanizakning qizi Il-Alti bilan adashadi.[13]
  • Checheyxen, Oyrat qabilasidan Quduka beki oʻgʻli Toʻrolchiga uzatilgan.

Zamonaviy tasvirlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Uning Chingizxon hayotidagi muhim rolini hisobga olgan holda, Börte erining hayoti va janglariga asoslangan koʻplab filmlar va teleseriallarda taniqli qahramon sifatida paydo boʻldi. Uning rolini ijro etgan aktrisalar orasida " Fathchi" filmidagi Syuzan Xeyvard, " Chingizxon " filmidagi Fransuaza Dorleak va 2007-yilda „ Oskar“ nominatsiyasiga nomzod boʻlgan rus filmidagi " Moʻgʻul " filmidagi Chuluuniy Xulan ham bor.[14]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ The secret history of the Mongols; The life and times of Chinggis Khan (Chapter 1) Onon: . 
  2. ↑ The secret history of the Mongols; The life and times of Chinggis Khan (Chapter 1) Onon: . 
  3. ↑ The secret history of the Mongols; The life and times of Chinggis Khan (Chapter 1) Onon: . 
  4. ↑ The secret history of the Mongols; The life and times of Chinggis Khan (Chapter 2) Onon: . 
  5. ↑ The secret history of the Mongols; The life and times of Chinggis Khan (Chapter 2) Onon: . 
  6. ↑ „ДОКУМЕНТЫ->МОНГОЛИЯ->СОКРОВЕННОЕ СКАЗАНИЕ МОНГОЛОВ->ПУБЛИКАЦИЯ С. А. КОЗИНА 1941 Г.->ГЛАВЫ I-III“. www.vostlit.info. Qaraldi: 2020-yil 5-dekabr.
  7. ↑ The secret history of the Mongols; The life and times of Chinggis Khan (Chapter 2) Onon: . 
  8. ↑ „Historic Kidnapping Cases That Will Make You Want to Hold Your Loved Ones Closer“ (en-US). HistoryCollection.co (2018-yil 3-oktyabr). Qaraldi: 2019-yil 28-iyul.
  9. ↑ „Genghis Khan“ (en). HISTORY. Qaraldi: 2019-yil 28-iyul.
  10. ↑ Ratchnevsky, Paul. Genghis Khan: His Life and Legacy. Blackwell Publishing, 1991 — 164–65-bet. ISBN 0-631-16785-4. 
  11. ↑ Weatherford. The Secret History of the Mongol Queens — 28-bet. 
  12. ↑ Stone, Zofia.
  13. ↑ 13,0 13,1 Ad-din, Rashid. Jami Al Tawarikh (Compendium of Chronicles). 
  14. ↑ Mongol: The Rise of Genghis Khan, 20 September 2007, qaraldi: 2019-07-26 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Börte&oldid=4948263" dan olindi