Bayrut tarixi

Bayrut—Livan Respublikasining poytaxti. Sharqiy Oʻrta yer dengizidagi Yaqin Sharqning eng muhim port shahri. U 33° 54° shimoliy kenglik va 35° 28° sharqiy uzunlik oraligʻida joylashgan. Sharqiy Bayrut va Gʻarbiy Bayrut tepaliklari orasidagi yarim orolda tashkil etilgan. Livan Respublikasining beshta maʼmuriy hududlaridan biri boʻlgan Bayrut provinsiyasining markazi. Shahar 18 km² maydonga tarqalgan va mintaqaning eng muhim savdo, transport, madaniy va moliyaviy markazlaridan biri. Bayrutda 2,2 million aholi istiqomat qiladi (2019 yil). Aholi turli tabaqalarga mansub nasroniy va musulmonlardan iborat. Eng koʻp gapiriladigan tillar arab, fransuz va ingliz tillaridir.

Bayrutda odatiy Oʻrta Yer dengizi iqlimi hukm suradi. Yozi issiq va quruq boʻlsa–da, boshqa shaharlarga nisbatan namroq, qishi esa issiq va yomgʻirli (kamdan–kam qor yogʻadi). Yozda oʻrtacha harorat 27–35 °C atrofida va Yilning katta qismida osmon ochiq boʻladi. Shimol va janubdagi adirlar o‘rmon bilan qoplangan. Yoz oylarida qo‘shni davlatlardan sayyohlar oqimi kuzatiladi^[1].

Tarixi

Bayrut tarixi milloddan avvalgi 2000 yillarga borib taqaladi. Tel el-Amarna lavhalarida (miloddan avvalgi XIV asr) Biruta, Ugarit lavhalarida (miloddan avvalgi XIII asr) Biruta va Birut sifatida tilga olingan. Bayrut nomi akkadcha burri—„yaxshi, bahor“ (Ibroniy beʼer), (Arab. bi’r) soʻzidan kelib chiqqan. Shahar nomi Rim va Vizantiya davrlarida Berytos yoki Beritus sifatida ishlatilgan.

Milloddan avvalgi ming yillikning birinchi yarmida mustaqil Finikiya shahar–davlatlaridan biri boʻlgan. Bayrut keyinchalik mintaqadagi Byblos qirolligi qoʻl ostidagi knyazlikka aylangan (miloddan avvalgi 1400-yillar). U Iskandar Zulqarnayn davrida port shahri sifatida rivojlangan. Diadok davrida Ptolemey qirolligi tomonidan bosib olingan. Ammo bu holat uzoq davom etmadi va milloddan avvalgi 200-yilda Antioxos III tomonidan Salavkiylar qirolligiga kiritilgan. Suriyalik Diodotos Trifon (miloddan avvalgi 140) tomonidan vayron qilingan shahar Avgust davrida (miloddan avvalgi 27-14) Rim imperiyasi tasarrufiga oʻtgan. Tez orada shahar Septimius Severus (193-211) asos solgan huquq maktabi bilan taʼlim sohasida shuhrat qozondi va Rim huquqi oʻqitiladigan markazlardan biriga aylandi. Vizantiya imperiyasi hukmronligi ostiga oʻtgach, bu yerda qayta tashkil etilgan huquqshunoslik maktablari tufayli shuhrat qozongan. Shaharning muhim madaniyat va taʼlim markazi sifatidagi maqomi uzoq vaqt davom etdi, chunki butun xristian olamidan kelgan talabalar Bayrutdagi huquq maktablarida taʼlim olishdi.

Shahar Hazrati Umar xalifaligi davrida Abu Ubayda bin Jarroh qoʻmondonligidagi qoʻshin tomonidan bosib olingan (635) va musulmonlar hukmronligi ostiga olingan. Bayrutda yangi davr boshlandi va VI Asr oʻrtalarida sodir boʻlgan zilzila natijasida vayron boʻlgan shahar qayta tiklandi. Ummaviylar davrida Muoviya Erondan muhojirlarni olib kelib, shu yerga joylashtirdi. Kema qurilishi uchun inshootlar yaratildi. Bu davrda port shahri sifatida rivojlangan Bayrut mintaqaning asosiy portiga aylandi.

Salib yurishlari paytida Bayrut Quddus qirolligi qoʻliga oʻtdi (1110). Salohiddin Ayyubiy 1187–yilda shaharni qaytarib olgan. 10 yildan soʻng salibchilar uni yana egallab, Quddus qirolligi bilan bogʻladilar. 1291–yilgacha salibchilar qoʻlida qolgan shahar, Mamluk sultoni Al-Meliku’l-Eshref Halil nomidan Damashq hokimi amir Sencer Abu Shujoiy tomonidan bosib olindi. Mamluklar hukmronligi ostida boʻlgan Bayrut muhim viloyatlardan biri sifatida Sharq-Gʻarb savdosining rivojlanishida muhim rol oʻynadi. XIV asr boshlarida shahar haqida maʼlumot bergan geograf Abul-Fida bu yerda ikkita qal’a va bogʻ borligini taʼkidlaydi.

Usmoniylar davrida

Bayrut Yavuz Sulton Salimning Misr yurishi (1516) paytida mintaqa bilan birga Usmoniylar hukmronligi ostiga oʻtdi. Usmoniylar davrida shaharni Istanbuldan tayinlangan Maan sulolasiga mansub amirlar boshqargan. XVII asr boshlarida bu yerni mustaqil ravishda boshqargan druz amirlaridan biri Fahriddin davrida keng koʻlamli qurilish ishlari olib borilgan va poytaxt boʻlgan. Oʻsha asrning ikkinchi yarmida mintaqaga tashrif buyurgan Evliya Chalabiy Bayrutning Sayda viloyatida bir bayroqda ekanligini va 600 qishloq va 8 shaharcha borligini yozgan. Unda monastirdan masjidga aylantirilgan Ulu masjidining qirq–ellik joyda maʼruza zaliga ega ekanligi aytilgan. 17 madrasa, 8 ta boshlangʻich maktab, 4 hammom, 7 favvora va 8 ta savdo mehmonxonasi borligini yozadi. Bu esa Bayrutning bu asrda ijtimoiy jihatdan rivojlangan shahar ekanligini koʻrsatadi.

Usmonli boshqaruvi druzlar keltirib chiqargan baʼzi tartibsizliklar tufayli bu yerda oʻz kuchini oshira boshladi. Mintaqadagi ichki tartibsizliklar vaqtida Oʻrta Yer dengizida bir muddat boʻlgan rus floti Bayrutni bombardimon qildi (1772) va qoʻshinlarini yerga tushirdi, ammo qattiq qarshilik sabab chekinishga majbur boʻldi. Cezar Ahmad Poshoning Sayda hokimligi davrida (1776-1785) mintaqada Usmonli hukmronligi qayta tiklandi. Bayrut 1831–yildan 1840–yilgacha mintaqani bosib olgan Misr gubernatori Mehmed Ali Posho hukmronligi ostida qoldi. Ibrohim Poshoni quvib chiqarish uchun Usmonli, Angliya va Avstriya ittifoqchi dengiz kuchlarining bombardimon qilishlari natijasida shahar vayronaga aylangan.

XIX Asr oʻrtalarida Fransiya va Angliya oʻrtasidagi taʼsir uchun kurash tufayli Livan mintaqasi, jumladan, Bayrut xalqaro muammoga aylandi. Bayrutda Gʻarb mustamlakachi davlatlari tomonidan mintaqada hukmronlik oʻrnatishga urinishlar boʻldi. Gʻarb davlatlarining daʼvati bilan 1846-yilda yangi maʼmuriy tuzum oʻrnatilib, unda mahalliy xalqlar vakillari ham qatnashdilar. Biroq, bu yangi tuzum gʻarbliklar tomonidan qoʻllab-quvvatlangan tartibsizliklar tufayli muvaffaqiyat qozona olmadi. 1860–yilda mintaqada sodir boʻlgan qonli ichki toʻqnashuvlar Gʻarb davlatlarining bu voqeaga aralashishiga sabab boʻldi.

1861-yil 19-iyun kuni Istanbul hukumati bilan beshta yirik davlat (Angliya, Rossiya, Fransiya, Avstriya va Prussiya) oʻrtasida imzolangan protokol bilan Bayrut maʼmuriyati Suriya viloyatidan ajralib, Istanbul bilan bogʻlandi. Shunday qilib, Bayrut shahri Latakiya, Tripoli, Akka va Nablus bayroqlarini oʻz ichiga olgan mustaqil viloyatning markaziga aylandi va bu maʼmuriy tartib 1888 yilgacha davom etdi. Birinchi jahon urushidan soʻng, Usmonlilar bu yerdan chiqib ketdi. 1918-yil 7-oktyabrda fransuz qoʻshinlari mintaqani ishgʻol qildi.

Bayrutning 19-asrdagi eng muhim roli Usmoniylar hukmronligiga qarshi arab millatchiligi harakatining markazlaridan biri boʻlganligi edi. Bayrutda, Zahle, Damashq va Halabda iyezuit maktablari ochildi (1831). Shundan soʻng mintaqaning turli shaharlarida Amerika protestant kollejlari tashkil etildi va bu Gʻarb maktablari arab millatchiligi gʻoyasining tugʻilishi va rivojlanishiga katta taʼsir koʻrsatdi. Ayniqsa, Bayrutda missionerlar tomonidan ochilgan maktablarda arab tili oʻrniga fransuz va ingliz tillarida dars oʻtish talabalar ongiga Gʻarb gʻoyasining joylashishiga sabab boʻldi va ularning bir qismi nasroniy boʻlib qoldi.

Mustaqillik

Arab dunyosida ilk gazetalar Bayrutda nashr etilgan. Mintaqaning birinchi gazetasi „Hadihatu’l-ahbar“ 1858–yilda Halil Huriy tomonidan, Yaqin Sharqda islohot talablarini ifoda etgan „Lisonu’l–hol“ esa 1878-yilda Xalil Serkis tomonidan nashr etilgan.

1990-yilning oxiriga kelib, Livan maʼmuriyati tomonidan Bayrutda oʻn besh yillik fuqarolar urushini tugatish va turli diniy–siyosiy guruhlar oʻrtasida boʻlingan shaharni birlashtirish rejalari tuzildi. Turli guruhlar oʻz nazorati ostidagi hududlardan chekinishni boshladilar. Diniy–siyosiy guruhlardan boʻshatilgan joylarda hokimyatni oʻz qoʻliga olgan Livan armiyasi boʻlinmalari shaharda tartib va xavfsizlikni taʼminladi. 1991–yil boshida Umar Keramiy boshchiligida milliy birdamlik hukumati tashkil etildi. Mamlakatda tinchlik va barqarorlikning oʻrnatilishi bilan Bayrutning yana mintaqaning muhim markazlaridan biriga aylanishi kutilmoqda^[2].