Bichon Frise

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Bichon Frise (/ˈbiːʃɒn ˈfriːz/ yoki /ˈbiːʃɒn frɪˈzeɪ/; fransuzcha: bichon à poil frisé: fransuzcha talaffuzi: ​[biʃɔ̃ fʁize], yaʼni „jingalak sochli it“ maʼnosida keladi) — bichon turkumidagi itlarning kichik zoti.

Etimologiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bichon Frise

Fransuzcha „bichon“ soʻzi Oʻrta fransuz bichon („kichik it“) soʻzidan kelib chiqqan va buning boshqa izohlari ham mavjud. Jumladan qadimgi fransuz tilida biche kichraytiruvchi („ayol it“), qadimgi inglizchada esa bicce dan kaltak maʼnosida va huddi shu maʼnoga ega boʻlgan boshqa nemis soʻzlari bilan: qadimgi Norse bikkja va German Betze kabilar ham qoʻllanilgan[1][2]. Baʼzilar bichon maʼnosi kelib chiqishini barbichon soʻzining tilshunoslikda qisqarishi natijasi („kichik pudel“) boʻlish mumkinligi haqida tahmin qilishadi. Ammo bu to'g'ri kelmaydi, chunki bichon soʻzi 1588-yilda tasdiqlangan va barbichon undan keyin qoʻllanila boshlagan (1694-yilda)[3][4]. Bu zotning inglizcha nomi Bichon Frize fransuzcha bichon à poil frisé dan olingan va bu „jingalak sochli kichkina it“ degan maʼnoni anglatadi[5].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1795-yilda Francisco de Goya tomonidan chizilgan "Oq gertsogiya" Alba gertsogi va uning Bichoni tasviri[6].

Bichon Frisé koʻpincha fransuz iti deb tasvirlangan. Bichon zoti asli ispan boʻlib, yelkanli itlar sifatida, baʼzan esa chorvachilik itlari tariqasida ishlatilgan boʻlsa-da, fransuzlar ularni yumshoq itlar naviga aylantirgan. Bichon turi suv itlaridan kelib chiqqan boʻlib, pudel tipidagi itlar va Barbet yoki suv spaniel zotlarining biriga mansubdir[7].

Oʻzlarining quvnoq tabiati tufayli, Bichonlarning avlodlari koʻp sayohat qilishgan va ular qitʼadan qitʼaga koʻchishda italiyalik dengizchilar tomonidan barbet sifatida foydalanilgan[8]. Itlar Ispaniyada muvaffaqiyatga erisha boshladilar va odatda ispan dengizchilari Kanar orollaridagi Tenerifega zotni birinchi boʻlib keltirgan deb ishoniladi. Ularning Yevropa zodagonlari bilan aloqasi XIII asrda boshlanib, Ispaniya, Italiya va Fransiya qirollik sudlariga kirgan[9]. XIV asrda italiyalik dengizchilar oʻz sayohatlarida itlarni qayta oʻrgandilar va ularni kontinental Yevropaga qaytarishga yordam berishdi[10].

Koʻpincha oddiygina Bichon deb ataladigan Tenerife Fransisk I davrida (1515—1547) Uygʻonish davrida Fransiyada mashhur boʻlgan, ammo uning mashhurligi Genrix III (1574—1589) saroyida ortib, fransuz zodagonlari orasida ham sud hamrohi, ham quchoq it sifatida muvaffaqiyatga erishgan[11].

1933-yil 5-martda zotning rasmiy standarti Fransiya milliy pitomniklar klubi Société Centrale Canine tomonidan qabul qilindi[12]. 1934-yil 18-oktabrda Bichon Frise Société Centrale Canine studio kitobiga kiritildi.

Bichon 1955-yilda AQShga olib kelindi[13].

Bichon Frisé 1971-yil 1-sentyabrda AKCning turli sinflariga kirish huquqiga ega boʻldi. 1972-yil oktyabr oyida bu zot Amerika Kennel Club Stud Kitobida roʻyxatdan oʻtishga kiritildi. 1973-yil 4-aprelda zot AKC it koʻrgazmalarida sport boʻlmagan guruhda namoyishga chiqish huquqiga ega boʻldi. 2001-yilda JR ismli Bichon Frise Vestminster Kennel klubi itlar koʻrgazmasida eng yaxshi shouda gʻolib chiqdi. Amerika Qoʻshma Shtatlarida Bichon Frisé Amerika Kennel Club maʼlumotlariga koʻra 2013-yilda eng mashhurlar orasida 40-oʻrinni egalladi[14].

Bichon Avstraliyaga 1970-yillarda olib kelingan va u rasmiy qabul qilinganidan beri ham shoular qatnashchisi, ham hamroh it sifatida mashhur bo'ldi[15]. 1973-yilda ikkita amerikalik zotdor it ikkita Bichon bilan Buyuk Britaniyaga koʻchib oʻtkazildi, ular beshta kuchukchani tugʻib, bu zotni mamlakatga olib kirishdi[16].

Tavsifi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tashqi koʻrinishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Bichon Frise uy hayvoni uchun bezakda
  • Bichon Frise uy hayvoni kesmasida
  • Ikkita Bichon Frise shou kesmasida
    Ikkita Bichon Frise shou kesmasida

Bichon Frise — bu ogʻirligi taxminan 6-11 kg (10-20 pound) va 23-30 sm (9-12 inches) boʻlgan kichik it, undan kattaroq boʻlganlari koʻp uchramaydi. Bosh suyagi biroz yumaloq, tumshugʻi uchli emas. Dum qismi uzun va jingalak qilib tikilgan va orqa tomondan koʻtariladi. Uning qora burni va quyuq dumaloq koʻzlari bor. Oq sochlari jingalak, zich yungdan iborat boʻlib, ozgina toʻkiladi (bu jihatdan pudelga oʻxshaydi), koʻpchilik zotlarning sochlari boshqalarga qaraganda kamroq jingalak boʻladi. Quloqlari, tumshugʻi, panjalari va tanasi atrofida ham oz miqdorda krem yoki oʻrik rangini koʻrish mumkin, lekin odatda bu ranglar tanasining 10% qismidan oshmaydi. FCI/AKC standart yung rangi sof oq. Oʻrik, kulrang, jigarrang kabi boshqa ranglar tan olinmaydi. Koʻrgazmali ringda oq koʻrinishga afzallik beriladi. Bosh va oyoqlarning oʻlchami tanaga mutanosib, quloqlari va dumi esa tabiiy (o'rnatilgan yoki kesilmagan)[17].

Temperamenti[tahrir | manbasini tahrirlash]

American Kennel Club Bichon Friseni „quvnoq“ va „qiziquvchan“ deb tariflaydi[13] va zot standarti „yumshoq, sezgir, oʻynoqi va mehribon“ itni koʻrsatadi. Itlar odatda juda hushmuomala va ularni sayohatga olib boradigan egasi bilan yaxshi munosabatda boʻlishadi. Agar maʼlum bir hududga tegishli boʻlsa va egalari tomonidan ragʻbatlantirilsa, ular hududdan chiqmay, itoatkorlikda oʻzlarini tutishlari mumkin[18].

Hayot davomiyligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻn olti yoshli Bichon Frise

Buyuk Britaniya, AQSH va Kanadadagi Bichons Frise (egalarining soʻrovlariga koʻra) oʻrtacha umr koʻrish muddati taxminan 12-15 yil. Bu zotning uzoq umr koʻrishi kattaligi boʻyicha boshqa zotlarga oʻxshaydi va naslli itlarga qaraganda bir oz koʻproq.

Shimoliy Amerikadagi turli soʻrovlar shuni koʻrsatadiki, ishonchli manbalarga koʻra eng qadimgi Bichons Frise 21 yoshida vafot etgan. Buyuk Britaniyaning Londondagi yozuvlariga koʻra Bambi laqabli bichon 18 yoshu 9 oylik yashagan eng keksa Bichon Frise hisoblanadi.

2004-yilda Buyuk Britaniya Kennel klubining soʻroviga binoan Bichon Frisé oʻlimining asosiy sabablari qarilik (23,5%) va saraton (21%) deb hisoblangan[19]. 2007-yilda AQSh/Kanada selektsionerlari tomonidan oʻtkazilgan soʻrovda oʻlimning asosiy sabablari saraton (22%), nomaʼlum sabablar (14%), gematologik kasalliklar (11%) va qarilik (10%) deb belgilangan[20]. Oʻlimning gematologik sabablarini autoimmun gemolitik anemiya (AIHA) va immun vositali trombotsitopeniya (ITP) tashkil qilgan. AIHA va ITP Bichon Frise oʻlimiga asosiy sabablardan boʻlgan. Saraton AIHA va ITPga qaraganda koʻproq oʻlim sababi boʻlsa-da, saraton kasalligidan vafot etgan Bichons Frise oʻrtacha 12,5 yoshiga yetgan[20]. Gematologik oʻlimlar esa oʻrtacha besh yoshda sodir boʻlgan. Buyuk Britaniyada oʻtkazilgan soʻrovda Bichons Frise gematologik oʻlim darajasi AQSh/Kanada soʻroviga (11%) qaraganda pastroq (3%) ekanligini koʻrsatgan[19].

Salomatligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bichon Frise 14 yoshda, oyoqlarda chaynash va tishlash izlarini koʻrish mumkin.

Bichon Frise nisbatan sogʻlom zot. Ularda katarakta, diabet yoki allergiya koʻproq uchrab turadi. Bu teri kasalliklariga sabab boʻladi va qichishishga olib keladi. Natijada ular panjalarini tirnash va chaynashlari mumkin. Bichon Friseda koʻrish mumkin boʻlgan boshqa sogʻliq sharoitlari tizza lyuksatsiyasi, yurak kasalligi va jigar kasalliklaridir[21].

Bichon Frise seleksionerlari Hayvonlar uchun Ortopediya Jamgʻarmasi (OFA) CHIC sertifikatini olish uchun quyidagi sogʻliq sharoitlariga skrining tavsiya qiladi: Hip Displazi, Tizza luksatsiyasi, CERF (koʻz salomatligi), yurakni baholash va Legg-Calves-Perthes koʻrigi[22].

Bichon Friselar gipoallergenik hisoblanadi[23] va shuning uchun odatda allergiyasi boʻlgan odamlarga mos keladi[24].

AIHA va ITP[tahrir | manbasini tahrirlash]

Autoimmun gemolitik anemiya (AIHA, shuningdek, immun vositali gemolitik anemiya yoki IMHA deb ataladi) va immun vositachiligidagi trombotsitopeniya (ITP) koʻplab erta Bichon Friselar oʻlimlariga sabab boladi. Ushbu kasalliklar juda kam yoki hech qanday ogohlantirishsiz kelib chiqishi va juda tez oʻldirishi mumkin. AIHAda itning immun tizimi oʻzining qizil qon hujayralariga hujum qiladi, bu esa ogʻir anemiyaga sabab boʻladi. Alomatlar orasida zaiflik, quvvat yoʻqolishi, ishtahaning yetishmasligi, koʻngil aynishi, diareya, tez yurak urishi, tez nafas olish, siydikning qorayishi, milklarning rangpar yoki sargʻish boʻlishi asosiy belgilar hisoblanadi.

ITP koʻpincha AIHA bilan birga keladi[25]. ITPda qon trombotsitlari (qon ivishiga olib keladigan tanachalar) yoqolib ketadi. Klinik belgilardan eng koʻp uchraydigani teri va shilliq pardalarning qon ketishi[25]. Oʻlim darajasi 20% dan 80% gacha ortib boradi[26].

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Auguste Scheler, Dictionnaire d'étymologie française d’après les résultats de la science moderne, „bichon“.
  2. ↑ Donkin, Diez, An etymological dictionary of the Romance languages, „biche“.
  3. ↑ Centre National de Ressources Textuelles et Lexicales, „bichon“.
  4. ↑ „French etymology of barbiche“. myEtymology.com. Qaraldi: 2012-yil 10-oktyabr.
  5. ↑ „Bichon Frise Dog Breed Information“. Akc.org. Qaraldi: 2017-yil 11-dekabr.
  6. ↑ „María Cayetana de Silva, 13th Duchess of Alba“, Art Hive (inglizcha), 2020-12-02, qaraldi: 2020-12-08https://arthive.com/publications/3743~Love_Story_in_Paintings_Francisco_Goya_and_Mara_Cayetana_de_Silva_the_Duchess_of_Alba
  7. ↑ Stregowski. „Bichon Frise: Dog Breed Profile“. sprucepets.com.
  8. ↑ „11 Fluffy Facts About the Bichon Frise“. mentalfloss.com (2015-yil 3-avgust).
  9. ↑ „Bichon Frise History: Time's Sociable Survivor“ (en). American Kennel Club (2021-yil 14-iyun). Qaraldi: 2021-yil 22-oktyabr.
  10. ↑ „History of the Bichon Frise“. bichon.org. 2021-yil 13-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 29-aprel.
  11. ↑ „Bichon Frise Breed Information - All You Need To Know“.
  12. ↑ „Bichon Frise Page“. AKC.org. American Kennel Club (2012). Qaraldi: 2012-yil 10-oktyabr.
  13. ↑ 13,0 13,1 „Get to Know the Bichon Frise“, The American Kennel Club, Retrieved 30 April 2014
  14. ↑ „2013 Dog Registration Statistics Historical Comparisons & Notable Trends“. AKC.org. American Kennel Club (2014). Qaraldi: 2014-yil 30-aprel.
  15. ↑ „Bichon Frise“. pedigree.com.
  16. ↑ James, Elizabeth. Bichon Frisé: Dog Expert (English). Pet Book Publishing Company Ltd., 2015 — 22 bet. ISBN 978-1-906305-74-1. 
  17. ↑ „FCI-Standard No. 215: Bichon Frisé (Bichon à poil frisé)“. FCI.be. Fédération Cynologique Internationale (1998-yil 11-may). 2012-yil 31-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 20-fevral.
  18. ↑ „Meet the Breeds: Bichon Frise“. AKC.org. American Kennel Club (2012). Qaraldi: 2012-yil 10-oktyabr.
  19. ↑ 19,0 19,1 „Purebred Dog Health Survey Results“. TheKennelClub.org.uk. The Kennel Club. 2016-yil 16-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 5-iyul.
  20. ↑ 20,0 20,1 „Surveys and Reports“. BichonHealth.org. Bichon Frise Club of America (2013). 2013-yil 19-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 20-fevral.
  21. ↑ „Bichon Frisé“ (en). www.petmd.com. Qaraldi: 2022-yil 11-may.
  22. ↑ „Orthopedic Foundation For Animals“.
  23. ↑ „Dogs that do not shed – Retrieved 7 September 2008“. Go Pets America (2010-yil 25-iyul). 2018-yil 30-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 10-oktyabr.
  24. ↑ „Dogs and Allergies“. AKC.org. American Kennel Club (2012). Qaraldi: 2012-yil 10-oktyabr.
  25. ↑ 25,0 25,1 Merck Veterinary Manual online. Immune System chapter, Immunopathologic diseases section. Last accessed 18 August 2007
  26. ↑ McDonald. „Immune Mediated Hemolytic Anemia“. BichonHealth.org. Bichon Frise Club of America (2013). 2007-yil 28-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 20-fevral.
Wikimedia Commonsda Bichon Frisé mavzusiga oid fayllar bor. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Bichon_Frise&oldid=3738292" dan olindi