Boʻkey ordasi tumani

Boʻkey oʻrdasi tumani—Gʻarbiy Qozogʻiston viloyatining gʻarbiy qismidagi maʼmuriy boʻlinma.

Geografik joylashuvi, topografiyasi

Mintaqaning relyefi tekislikdir.Viloyat Kaspiy dengizi havzasida joylashgan bo'lib,uning katta qismi dengiz sathidan pastda joylashgan.Hududining katta qismini Norin qumlari egallaydi.Eng baland joyi - Bogda tog'i, janubi-g'arbiy qismida, dengiz sathidan 37,5 m balandlikda joylashgan. Tabiiy qurilish materiallari zahiralari chuqur o'rganildi.

Iqlimi, flora va faunasi

Iqlimi kontinental,qishi sovuq,yozi oʻrtacha issiq.Yanvarning oʻrtacha harorati -12-14°S,iyulniki 24-25°C.Yillik oʻrtacha yogʻin 250-300 mm.Tuman hududidan Ashyozek daryosi oqib oʻtadi.Koʻllar: Aralsor,Borkoʻl va boshqalar.Tuproq engil kashtan, qumli. Beda, shuvoq, noʻxat, sariyogʻ va boshqalar oʻsadi. Boʻri, tulki, quyon, saygʻoq, yovvoyi choʻchqa, karsak; O'rdaklar, g'ozlar va boshqa qushlar uya qiladi. Hudud yarim cho'l tabiiy zonasida joylashgan. Bundan tashqari, mintaqaning o'ziga xos xususiyati qumli massivlarda o'rmonlarning mavjudligi, o'rmon maydonining bir qismi tabiiy o'rmon, bir qismi - ekilgan o'rmon. Davlat oʻrmon fondi maydoni 2019-yil 1-yanvar holatiga 16405 gektar, shu jumladan oʻrmonlar 5027 gektarni tashkil etadi. Aholi asosan chorvachilik bilan shugʻullanadi. Boʻkey oʻrdasi tumani Qozogʻiston Respublikasida chorvachilik rivojlangan hududlardan biri hisoblanadi.

Ismi

Ichki Qozoq Oʻrdasi (Boʻkey Oʻrdasi) 1801—1845-yillarda Rossiya imperiyasining Volga va Ural boʻylari oraligʻidagi vassali sifatida tashkil topgan.Boʻkey Oʻrdasi — qozoqlar va Chingizxonning dunyodagi soʻnggi avlodlari tomonidan boshqariladigan davlat tuzilmasi.Qozogʻiston tarixida birinchi marta Bukey Oʻrdasida maktab,yarmarka va xazina ochildi.1845-yilda xonlik tugatilib,Astraxan viloyati tarkibiga kirdi.1917-yilda Bokey viloyati sifatida tashkil etilgan. Fuqarolar urushi yillarida 1918-yil 1-dekabrda Gʻarbiy Qozogʻiston viloyatida birinchi Sovet Ittifoqi tashkil topdi. ↵Sovet Ittifoqi siyosati tufayli viloyat Qirgʻiziston (Qozoq) SSR tarkibiga kirdi,

1925 -yilda Bokey guberniyasi tarqatib yuborilib,Ural guberniyasi tarkibiga qoʻshildi,viloyatning koʻp qismlari hozirgi Rossiya Federatsiyasining Astraxan,Volgograd va Atirau viloyatlariga qoʻshildi.Oʻsha yili Bokey tuman sifatida tashkil topgan.1928-yilda Bokey tumani nomi Uralsk viloyati Oʻrda tumaniga oʻzgartirildi. O'sha paytdan boshlab Bokey o'rdasining nomi bekor qilindi.

2001-yil poytaxtga ikki quvonch keltirdi.Ulardan biri Mustaqillikning 10 yilligi,ikkinchisi Oʻrdaning 200 yilligi. 2012-yilda Bokey oʻrdasi tumani qoʻshni Janibek tumanidan ajralib chiqib,40 yilligini nishonladi.

Tuman tarixi

Keng qozoq choʻlining gʻarbiy qismida joylashgan Bokey Oʻrda tumani boy tarix va goʻzal tabiatga ega.XIX asrda madaniyat,san’at va ta’lim markaziga aylangan bu ajoyib oʻlkaning tarixi chuqur ildizlarga ega

1801-yilda Nuraliyxonning ikkinchi oʻgʻli Sulton Bokey rus podshosidan boʻshagan Volga va Ural daryolari oraligʻidagi vataniga koʻchib oʻtishga ruxsat soʻrab iltimosnoma yuboradi.1801-yil 11-martda Rossiya imperatori Pol I Sulton Bokeyning iltimosini qabul qildi va 1801-yil 11-martda “Qirgʻiz-Qaysak Kichik Oʻrda Xon Kengashi raisi Sulton Bokey Nuralixonning oʻgʻlini minnatdorchilik bilan qabul qilaman unga xohlagan joyida harakatlanishiga ruxsat bering.Men rasmli oltin medal bilan taqdirlayman".Oʻsha yilning kuzida Sulton Bokey oʻzining 5000 ta tutunli qishlogʻi bilan Uralning ichki qismlariga koʻchib oʻtdi.Tarixda Ichki Qozoq yoki Bokey Oʻrdasi deb atalgan hududning poydevori shunday qoʻyilgan.

1806-yil 19-mayda qirol hukumatining maxsus farmoni bilan xonlik hududi 6500 ming oʻnlik qismga boʻlingan.Farmonda shunday deyilgan:“Bokey sulton boʻlgan qozoqlarga Katta va Kichik daryolardan Bogʻda togʻlariga,u yerdan Chapchachi orqali Dudatsk yoki Telepnev Vatagas va dengizga koʻchib oʻtishga ruxsat berildi”

1808-yil 17-iyulda Astraxan harbiy gubernatori va Orenburg chegara komissiyasi qoshida Bokey xonligi tashkil topdi.

1812-yilda podshoh Aleksandr I ning maxsus farmoni bilan Sulton Bokey Ichki Qozoq Oʻrdasining xoni etib tayinlandi. Oq kigizga xon saylash Uralsk shahri yaqinidagi toʻqayda boʻlib oʻtadi,keyinchalik u “Xon bogʻi” deb nomlanadi. 1815-yil 21-mayda Bokeyxon vafot etdi.Taxt vorisi Zhangir yosh boʻlganligi sababli,muvaqqat sulton Shigʻay Nurali xonning oʻgʻli taxtga oʻtirdi.

1823-yilda Zhangir Bokeevich taxt vorisi deb tan olindi, 1824-yil 22-iyunda esa “Xon toʻqayi”da xon etib saylandi.

Ichki Oʻrdaning poydevori qoʻyildi,ichki ijtimoiy-iqtisodiy ahvol 1823—1845-yillarda Jangirxon davrida shakllandi va mustahkamlandi.Koʻngli ochiq,rus,tatar,arab va fors tillarini yaxshi biladigan Jangir birinchi qozoq xoni boʻlib, general-mayor unvoniga koʻtarilgan.

1824-yilning kuzida Jangir Orenburg muftiysi Muhammadjon Huseynovning qizi Fotimaga uylanadi.Fotima Yevropa tillarida ta’lim olgan,tillarni yaxshi bilgan,raqsga tushgan va musiqani yaxshi koʻrardi.

Manbalar

1. Батыс Қазақстан облысының Статистика департаменті. 01.07.2019
2. ↑ Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі. Қазақстан Республикасы тұрғындарының облыстар, қалалар мен аудандар, жынысы мен жас ерекшелігі топтары, этностық бөлігі бойынша 2019 жылдың басындағы саны
3. ↑ 2009 жылғы санақ бойынша Қазақстан тұрғындарының ұлттық құрамы
4. ↑ Қазақстан почталық индекстері (Wayback Machine saytida 2022-05-25 sanasida arxivlangan)
5. ↑ Қазақ Энциклопедиясы