Buyuk Gatsby
 Birinchi nashr muqovasi | |
| Asl nomi | The Great Gatsby |
|---|---|
| Muallif(lar) | Fitsjerald Frensis Skott |
| Mamlakat |
 AQSh |
| Til | inglizcha |
| Janr(lar)i | Roman tragediya |
| Nashriyot |
|
| Oʻzbek tilida nashr etilgan sanasi |
|
| Sahifalar soni | 218 (AQSH) |
| ISBN | ISBN 978-9943-4149-1-4 |
| Avvalgisi | The Beautiful and Damned (1922) |
| Keyingisi | Tender Is the Night (1934) |
Buyuk Gatsby (inglizcha: The Great Gatsby) — amerikalik yozuvchi Frensis Scott Fitzgerald qalamiga mansub tragedik roman.[1] New-York shahrida yozilishi boshlagan roman Parijda yozib tugatilgan. Ilk bora Charles Scribner's Sons nashriyoti tomonidan 1925-yil 10-aprelda 218 betli qattiq muqovada nashr etilgan.[2][3] Gatsby o`z navbatida sevgisi uchun butun mol-mulkidan voz kecha oladigan, nafaqat moddiy jihatdan balki ma`nan ham muhabbatini asray olish qobliyatiga ega bo`lgan haqiqiy jentlmen. Biroq, Daisy Gatsbyning muhabbatiga loyiq bo`lolmagan qiz edi. Asar necha yillardir, eng bestseller asarlar qatorida o`z munosib o`rniga ega bo`lib kelmoqda.
Sujet markazida detektiv va fojiali yakun bilan ishqiy voqealar joylashgan. Roman voqealari New-York yaqinida, Long-Aylendning „oltin sohilida“ joylashgan boylarning villalari orasida boʻlib oʻtadi. Romanda 1920-yillardagi tartibsizlik, Birinchi jahon urushidan keyingi iqtisodiy inqiroz va Amerika jamiyati ravnaqining misli koʻrilmagan davri badiiy ifoda etilgan.[4]
Fitzgerald garchi „yangi pullar“ ning porlashiga befarq boʻlmasada, oʻz kitobida Amerika orzusi tushunchasini tanqidiy oʻrganib chiqdi. Moddiy farovonlikka va paydo boʻlayotgan isteʼmolchilar jamiyatiga chuqur eʼtibor qaratdi.[5][6]
Yozilishi va nashr etilishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Fitzgerald ataylab „Buyuk Gatsby“ ni yaratishda avvalgi ishlaridan uzoqlashadi. 1922-yil yanvar oyida ushbu romanni yozishni rejalashtirdi va 1923-yilda uning ustida ish boshlandi. 1922—yil iyul oyida u „yangi, gʻayrioddiy, chiroyli, sodda va shu bilan birga kompozitsion jihatdan nozik bir narsa yaratishni“ istaganini aytdi.[7]
Uning oldingi asarlaridan farqli oʻlaroq, Gatsby puxta tahrir qilingan va takomillashtirilgan, chunki yozuvchi roman unga tan olinishiga olib kelishi mumkinligiga ishongan.
Keyinchalik u shunday deb yozgan edi: „Men oʻzimda hech qachon boʻlmagan buyuk kuchni his qildim“. Ushbu davrda Parijda Fitsjerald bilan doʻstona munosabatlarni davom ettirgan E. Xeminguey keyinchalik shunday deb yozgan edi: "U yozganlari haqida har qanday nafrat bilan, ammo achinmasdan gapirdi. Men uning yangi kitobi juda yaxshi boʻlishi kerakligini angladim, chunki u avvalgi kitoblarning kamchiliklari toʻgʻrisida achchiq-achchiq gapirmaydi. "
1925—yilda taniqli jurnalist va tanqidchi X. L. Menskenga yozgan xatida yozuvchi „Gatsbi“ ni qatʼiy tarzda yozganligini taʼkidlagan, chunki u „mening dastlabki ikki romanimning tartibsiz shaklidan mamnun emas“ va unga „erkakcha taʼsir“ koʻrsatgan.
Romanning qoʻlyozmasi 1923-yil oktyabr oyining oxirida Skribnerlarga yuborilgan . Uning doʻsti va noshiri Maksvell Perkins zudlik bilan telegraf orqali javob qaytardi: „Bu roman juda goʻzal deb oʻylayman“. Keyinchalik undan Fitsjerald ishlagan kamchiliklarni va sharhlarni batafsil tahlil qilib, romanni qayta yozgan holda xat keldi.
Original muqova
[tahrir | manbasini tahrirlash]Muqovani yaratish taniqli rassom Frensis Kugatga Fitsjerald ishini tugatguniga qadar topshirilgan. Muqova roman yozilishidan oldin tugatilgan edi va Fitsjerald bundan juda hayratda ediki, noshirga yozganida, muqovasini ham kitobiga yozib qoʻydi. Unda Art Deco uslubidagi koʻngilochar parkning chiroqlari ustida osilgan koʻzlar mavjud. Tasvirlangan ayolning burni yoʻq, lekin hissiy lablari bor. Oʻng koʻzdan esa yashil yosh oqadi.
Nom
[tahrir | manbasini tahrirlash]Fitsjerald nafaqat oʻzi yaratgan obrazlarga, balki asar nomiga ham katta shubha bilan qaragan. Ilgari rad etilgan variantlar quyidagilardir: Axlat va Millionerlar atrofida, Gatsbining Oltin Shlyapasi, Aqlsiz oshiq va Gʻarbiy Tuxum yoʻlida. Keyinchalik u „Buyuk Gatsby“ deb nom berishga qaror qildi va eng soʻnggi daqiqada nomni Amerika orzusining ramzlari bilan bogʻlashga qaror qilib, yozuvchi „Qizil, koʻk va oq rang ostida“ (Amerika bayrogʻining ranglari) nomini topdi .
Fitsjerald oʻz qahramonini buyuk deb atagan degan fikr bor, chunki muallif shu tariqa qahramonga nisbatan kinoyali munosabatini koʻrsatmoqchi edi: bir tomondan, Gatsby juda ajoyib va buyuk qobiliyatlarga ega boʻlgan va gʻayritabiiy hayotga ega boʻlgan inson. Ammo boshqa tomondan u oʻzini soxta maqsadlarga intilish — boylik va ahamiyatsiz, buzuq ayollarga behuda sarflagan.[8]
Mazmuni
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qahramon Nick Kerveyu oʻz hikoyasini bir paytlar boy otasi unga bergan maslahatidan boshlagan, u undan afzalliklari boʻlmagan boshqa odamlarni hukm qilmaslikni soʻragan. Nickning ushbu maslahatga amal qilish odati bor edi, Gatsby misolidan tashqari. Nick New-Yorkni tark etadi, u yerda 1922-yilda hali bir voqea oʻquvchilarga aytilmagan, tugʻilgan joyi Midwestga qaytish uchun.
Nick oʻz hikoyasini Long Islanddagi Gʻarbiy Eggda qanday qilib ijaraga olganligini eslash bilan boshlaydi, u yerda Sharqiy Eggdan farqli oʻlaroq, aslzodalar emas, balki kam boʻlmagan badavlat odamlar yashagan. Nick hashamatli Tom va Daisy Buchanan koʻchmas mulkiga tashrif buyuradi. Tom Nickni irqchilik qarashlari va kuchli jismoniy qiyofasiga ega boʻlgan magʻrur odam, Daisy esa uch yashar qizining onasi boʻlgan maftunkor, ammo xomush ayol sifatida tasvirlangan. Ushbu uyda Nick Deyzining sevgilisi va juda taniqli golfchi Jordan Beyker bilan uchrashadi. Jordan Nickga New-Yorkda Tomning maʼshuqasi borligini maʼlum qiladi.
Kutilmagan holda Nick har shanba kuni yuzlab odamlar tashrif buyuradigan ulkan mulkida zamonaviy kulgili ziyofatlar uyushtirishi bilan mashhur boʻlgan Jey Gatsbyning eng yaqin qoʻshnisiga aylanadi. Koʻp oʻtmay Gatsbining haydovchisi Nickga ushbu partiyalardan biriga rasmiy taklifnoma olib keladi. Gatsby — sirli odam, uning kattaligi va ulkan boylik manbai haqida mish-mishlar tarqalgan. Nick bilan uchrashgan mehmonlarning hech biri Gatsbyning koʻrinishini ham bilishmaydi. Bazm paytida bir kishi Nickni taniydi va ular oʻrtoq askarlar ekanligi aniqlandi. Keyinchalik, Nikning birodar-askari janob Gatsbyning oʻzi ekanligi maʼlum boʻldi. Tezda ular oʻrtasida doʻstona munosabatlar oʻrnatiladi.
Nick Gatsby uni Nyu-Yorkka olib kelganida hayron qoladi va uning harakatining sabablarini tushuntirmasdan, unga ijtimoiy zinapoyaga koʻtarilganligi haqida hikoya qiladi. U yerda Nick Gatsbyning sherigi biznesmen Meyer Volfshim bilan uchrashadi.
Nickning yuqorida aytib oʻtilgan tanishi Jordan Beyker unga Gatsby oʻzining sobiq sevgilisi Daysining tasodifan uning yoniga tushib qolishidan umidvor boʻlib, uning oʻrniga juda koʻp mehmonlarni yigʻayotganini aytadi. Iordaniya orqali Gatsby Nikdan Daisy bilan uchrashuv tashkil qilishni iltimos qiladi. Nik buni bajarishga vaʼda beradi. Sevishganlar yana birlashadilar.
Ayni paytda Jorj Uilson xotinini xiyonat qilishda gumon qilib, janjal chiqardi. Tom kunduzi haydab ketayotgan mashinani koʻrib, u uydan yugurib chiqadi. Bu safar Gatsby va Deyzi haydab ketayotgan mashina, Mirtlni urib ketib oʻldiradi va voqea joyidan gʻoyib boʻladi. Jordan ortida harakatlanayotgan Nick va Tom jabrlanuvchini payqashdi. Tom uni oʻz maʼshuqasi deb biladi. Qaygʻudan gʻamgin boʻlgan Jorj, Mirtlni urib yuborgan mashina haydovchisi uning sevgilisi boʻlgan degan fikrga berilib ketgan. U ushbu mashinani topib, egasidan qasos olishga qaror qiladi.
Nick Byukenen uyiga qaytib keladi va Gatsbyni yaqinidan topadi, u beixtiyor Daisy mashinani boshqarganini aytadi. Gatsby avariyaning haqiqiy aybdorini yashirmoqchi edi.
Jorj Uilson Gatsbyni hovuzida oʻldiradi, keyin oʻz joniga qasd qiladi. Nick Gatsbyning tanishlariga qoʻngʻiroq qiladi, ammo ularning hech biri dafn marosimiga kelmaydi. Tom va Deyzi manzillarini qoldirmasdan ketishdi. Bu yerda asosiy maʼno umidni hech qachon soʻndirmaslikda. Yaʼni Gatsbi uchun narigi sohildagi mavhum yashil chiroq shulasi hayotidagi umid uchqini boʻlgan. Va uni yashashga undagan.
Qahramonlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Nik Kerveyu — voqealarni boshqaruvchi asosiy qahramon. Oʻrta Gʻarbdan kelgan farovon oilaga tegishli. Taʼriflangan voqealar paytida u 30 yoshga toʻladi.
- Jey Gatsby — Nikning sirli boy qoʻshnisi, taxminan 30 yoshda, uning mashgʻuloti va oʻtmishi barcha mehmonlar va tanishlar uchun sir tutilgan.
- Daisy Buchanan — Nickning qarindoshi, taxminan 23 yoshda. Boy oiladan.
- Tomas „Tom“ Byukenen — Deyzining eri, taxminan 30 yoshda. Boy oiladan.
- Jordan Beyker — Deyzining golf boʻyicha doʻsti.
- Mirtl Uilson — Tomning maʼshuqasi.
- Jorj Uilson — Mirtlning eri, avtoulov doʻkonining egasi.
Muvaffaqiyat
[tahrir | manbasini tahrirlash]Buyuk Gatsby Brodveyda sahnalashtirilgan va Gollivud tomonidan nashr etilganidan koʻp oʻtmay suratga olingan boʻlsa-da, kitob bestsellerga aylanmadi (birinchi nashr — qariyb 24000 nusxada). Fitsjeraldning hayoti davomida roman unchalik yaxshi tanilmagan edi. Ikkinchi Jahon urushi paytida u qayta nashr qilindi va 150 ming nusxadagi kitob frontdagi amerikalik askarlarga yuborildi. Bu romanga boʻlgan qiziqishni kuchaytirdi. Oʻshandan beri u dunyo boʻylab 25 milliondan ortiq nusxada sotilgan.
Keyingi oʻn yilliklar ichida roman dunyoning koʻplab ingliz tilida soʻzlashadigan mamlakatlaridagi oʻrta maktablarda va universitet adabiyoti kurslarida oʻqish kerak boʻlgan narsaga aylandi. 1998—yilda roman XX asrning 100 ta ingliz tilidagi eng yaxshi romanlari roʻyxatida Joysning Uliss asaridan keyin ikkinchi oʻrinni egalladi. Le Mondega koʻra asrning 100 kitobi roʻyxatida roman 46-oʻrinni egalladi.
Filmlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- 1926-yil — The Great Gatsby
- 1949-yil — The Great Gatsby
- 1974-yil — The Great Gatsby
- 2000-yil — The Great Gatsby
- 2013-yil — Shovvoz Gatsby
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ https://en.m.wikipedia.org/wiki/The_Great_Gatsby#cite_note-FOOTNOTEHogeback2016-1
- ↑ https://en.m.wikipedia.org/wiki/The_Great_Gatsby#cite_note-FOOTNOTELacayoGrossman2010-2
- ↑ „arxiv nusxasi“. 2016-yil 23-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 11-dekabr.
- ↑ https://en.m.wikipedia.org/wiki/The_Great_Gatsby#cite_note-FOOTNOTEBurt2010-3
- ↑ https://en.m.wikipedia.org/wiki/The_Great_Gatsby#cite_note-FOOTNOTEKarolidesBaldSova2011499-5
- ↑ https://en.m.wikipedia.org/wiki/The_Great_Gatsby#cite_note-FOOTNOTEHoover2013-6
- ↑ https://en.m.wikipedia.org/wiki/The_Great_Gatsby#cite_note-FOOTNOTEHowell2013-8
- ↑ https://en.m.wikipedia.org/wiki/The_Great_Gatsby#cite_note-FOOTNOTEAndersen2010-9