Buyuk millat majlisi hukumati
 | Bu maqolaga boshqa birorta sahifadan
ishorat yoʻq. (Mart 2024) |
Turkiya davlati Türkiye Devleti
| |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
.svg) | |||||||||||||||||
|
Shior: Ya istiklâl ya ölüm! („Yo istiqlol, yo oʻlim“) | |||||||||||||||||
 Sevr shartnomasidan keyin Usmonli imperiyasidagi de-yure holat | |||||||||||||||||
| Poytaxt | Anqara (de facto) | ||||||||||||||||
| Rasmiy til(lar) | turkcha[1] | ||||||||||||||||
| Din | Islom (rasmiy)[1] | ||||||||||||||||
| Hukumat | Parlament respublikasi boʻysinuvidagi Muvaqqat hukumat | ||||||||||||||||
• Spiker |
Mustafo Kamolab | ||||||||||||||||
| Bosh vazir | |||||||||||||||||
• 1920–1921 |
Mustafo Kamol | ||||||||||||||||
• 1921–1922 |
Mustafo Fevzi | ||||||||||||||||
• 1922–1923 |
Husayn Rauf | ||||||||||||||||
• 1923 |
Ali Fethi | ||||||||||||||||
| Qonun chiqaruvchi hokimiyat | Buyuk millat majlisi | ||||||||||||||||
| Tarixiy era | Mustaqillik urushi | ||||||||||||||||
• 1-hukumat |
1920-yil 3-may | ||||||||||||||||
• Konstitutsiya qabul qilindi |
1921-yil 20-yanvar | ||||||||||||||||
| 1922-yil 11-oktyabr | |||||||||||||||||
• Sultonlik tugatildi |
1922-yil 1-noyabr | ||||||||||||||||
| 1923-yil 24-iyul | |||||||||||||||||
| 1923-yil 29-oktyabr | |||||||||||||||||
• Asos solingan |
Parlament tashkil etildi (1920-yil 23-aprel | ||||||||||||||||
• Tugatilgan |
1923 | ||||||||||||||||
| Aholi | |||||||||||||||||
• Roʻyxat |
6–7 million[2] | ||||||||||||||||
| Pul birligi | Usmonli lirasi | ||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| Hozirda hududida quyidagilar mavjud | Turkiya | ||||||||||||||||
Buyuk millat majlisi hukumati (turkcha: Büyük Millet Meclisi Hükûmeti), oʻzini Turkiya davlati (Türkiye Devleti) yoki Turkiya (Türkiye)[3], keng tarqalgan nomi Anqara hukumati (Ankara Hükûmeti)[4][5][6][7][8][9] yoki arxaik Angora hukumati, Turkiyaning mustaqillik urushi (1919–1923) davrida va Usmonli imperiyasining soʻnggi yillarida Anqarada (oʻsha paytda Angora nomi bilan atalgan) joylashgan muvaqqat va inqilobiy Turkiya hukumati edi. Usmonli sultoni boshchiligidagi vayron boʻlgan Konstantinopol hukumati/Istanbul hukumatidan farqli oʻlaroq bu hukumat Turk milliy harakati tomonidan boshqarilgan.
Mustaqillik urushi davrida Buyuk millat majlisi hukumati „Quvayi milliya“ („Milliy kuchlar“) nomi bilan mashhur qoʻshinga qoʻmondonlik qilgan. Urush va monarxistik Istanbul hukumati ustidan qozonilgan gʻalabadan soʻng respublikachi Anqara hukumati 1923-yilda Usmonlilar imperiyasining tugatilishi va uning kullaridan Turkiya Respublikasi tashkil etilganligini eʼlon qildi. Buyuk millat majlisi bugun Turkiyaning parlament organi hisoblanadi.
Tavsifi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Anqara hukumati eʼlon qilingan paytda Ittifoqchilar tomonidan bosib olingan Konstantinopolda (hozirgi Istanbul) boshqa turk hukumati mavjud edi, yaʼni Usmonli sultonligi hukumati, koʻpincha „Konstantinopol hukumati“ deb nomlanuvchi (millatchi Anqara hukumatidan farqli oʻlaroq). 1920-yil 23-aprelda Buyuk millat majlisi tashkil etilgandan soʻng, dastlab Usmonli saltanatining qonuniyligini rad etmasdan, Anqaradagi yangi parlament Assambleya tarkibida oʻz hukumatini tuzdi. Vazirlar hukumatning muvaqqat xarakterini saqlab qolish uchun odatiy „Nozir“ oʻrniga „Vakil“ deb atalar edi.
Anqara hukumati poytaxt Konstantinopol de-yure ishgʻol ostida boʻlgani sababli Turkiyani vakillik qilish uchun tashkil etilgan. BMM (1921-yil 8-fevraldan keyin Turkiya buyuk millat majlisi deb nomlangan) va keyinchalik Turkiya Respublikasining prezidenti Mustafo Kamol Posho boʻldi. Mudanya sulhini (1918-yilda Usmonlilar imperiyasi tomonidan Birinchi jahon urushi oxirida imzolagan) oʻrniga Mudanya sulh shartnomasi imzolangandan va Turkiyaning mustaqillik urushini tugatgandan soʻng, BMM Turkiyani bosib olish davrida ittifoqchilar bilan hamkorlik qilishda ayblangan imperator sultonligini bekor qildi.
Angora hukumati va uning daʼvolari
Kamolchilar yoki millatchilar soyali hududni koʻproq yoki kamroq samarali nazorat qilishadi. Ular Egey dengizidan yunonlar tomonidan quvilgan, ammo Frakiya, Smirna, Armaniston va butun Mesopotamiyadan Fors koʻrfaziga qadar daʼvo qilishadi.
Usmonli saltanati va eski imperator va monarxiya tuzumini ifodalovchi Konstantinopol hukumati dastlab turk milliy harakatini va Anqaradagi Buyuk millat majlisi hukumatini tan olishdan bosh tortdi, chunki Usmonli imperiyasining qonuniy hukumati faqat u hisoblanadi. U Anqara hukumatini oʻzining Quvayi inzibatiya, yaʼni „Tartib kuchlari“, odatda „xalifalik armiyasi“ (BMM kuchlaridan, Quvayi milliya, „Millat armiyasi“ farqli oʻlaroq) yordamida harbiy yoʻl bilan magʻlub etishga urindi, lekin buni amalga oshira olmadi. 1921-yilda London konferensiyasida monarxist Konstantinopol hukumati va respublikachi Anqara hukumatining diplomatik guruhlari paydo boʻldi. Ammo hayratlanarli bir harakat bilan Ahmet Tavfiq Posho boshchiligidagi Usmonli diplomatik jamoasi taslim boʻldi va Bekir Sami Kunduh boshchiligidagi turk diplomatik guruhiga konferensiyada mamlakatning yagona vakili boʻlishiga ruxsat berdi. 1923-yil 24-iyulda Antanta va Anqara vakillari oʻrtasida Lozanna shartnomasi imzolandi va shu tariqa Anqara hukumati Turkiyaning qonuniy hukumati sifatida rasman tan olindi.
29-oktyabrda Milliy majlis Turkiya Respublikasini eʼlon qildi.
Hukumatlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Respublikadan oldingi hukumatlar „Turkiyaning ijro vazirlari“ deb atalar edi. Ular quyidagilar:
- Turkiya ijro vazirlari 1-mahkamasi
- Turkiya ijro vazirlari 2-mahkamasi
- Turkiya ijro vazirlari 3-mahkamasi
- Turkiya ijro vazirlari 4-mahkamasi
- Turkiya ijro vazirlari 5-mahkamasi
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Turk milliy harakati
- Mudanya sulh shartnomasi
- Turk mustaqillik urushi
- Usmonli saltanatining tugatilishi
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 [1] TEŞKİLÂTI ESASİYE KANUNU
- ↑ Belgelerle Türk tarihi dergisi, Edition 18, Menteş Kitabevi, 1986, page 72. (turkcha)
- ↑ Ryan Gingeras. Eternal Dawn: Turkey in the Age of Atatürk, 2019 — 86-bet.
- ↑ Esra Yakut: Şeyhülislâmlık: yenileşme döneminde devlet ve din, Kitap Yayınevi Ltd., 2005, ISBN 9789758704941, page 198,199. (turkcha)
- ↑ Pars Tuğlacı: Çağdaş Türkiye, Cem Yayınevi, 1987, Turkey page 358. (turkcha)
- ↑ Hakan Alan, Avni Alan: İstanbul Şehir Rehberi, ASBOOK, 2007, ISBN 9750114701, page 12. (turkcha)
- ↑ Yahya Kemal: Eğil Dağlar, Kubbealtı Publishing, 1966, ISBN 9757618519, pages 13, 92-93, 138, 155, 170, 188, 204-205, 232, 302, 338. (turkcha)
- ↑ William Hale: Turkish Foreign Policy, 1774-2000, Routledge, 2012, ISBN 0415599865, pages 36, 37, 38, 50, 265.
- ↑ Kemal Kirişci, Gareth M. Winrow: The Kurdish Question and Turkey: An Example of a Trans-State Ethnic Conflict, Routledge, 1997, ISBN 0714647462, pages 71-75, 77-79, 80, 82-84.