Chernogoriya va yevro

Vikipediya, ochiq ensiklopediya


Chernogoriya Janubiy-Sharqiy Yevropadagi davlat boʻlib, u Yevropa Ittifoqi, Yevrozona aʼzosi emas va u bilan rasmiy pul kelishuviga ega emas. lekin u (Kosovo bilan birga) bir tomonlama yevroYevroni qabul qilgan ikki hududdan biri hisoblanadi.[1] Bu shuni anglatadiki, yevro u yerda qonuniy toʻlov vositasi emas, ammo hukumat va aholi tomonidan unga toʻlov vositasi sifatida qaraladi.[2] 

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

20-asrning boshlarida, qisqa muddatli Chernogoriya Qirolligi davrida hukumat 1906-yildan 1918-yilgacha Chernogoriya perperini joriy qildi. Biroq, boshqa xorijiy valyutalar parallel ravishda ishlatilgan, masalan, Avstriya kroni.[3] 1922-yildan 1941-yilgacha Serblar, Xorvatlar va Slovenlar Qirolligining bir qismi sifatida, keyinchalik Yugoslaviya Qirolligi deb nomlanuvchi Chernogoriya mamlakatning rasmiy pul birligi Yugoslaviya dinoridan foydalangan.[3]

Asosiy maqola: Deutsche Mark
5000 dinorlik banknot (1985)

Chernogoriya Ikkinchi jahon urushidan keyin Yugoslaviya Sotsialistik Federativ Respublikasi tarkibiga kirgach, u Yugoslaviya pul-kredit siyosatiga bogʻlangan va 1999-yilgacha Yugoslaviya dinorini rasmiy pul birligi sifatida ishlatgan[4] SFRY parchalanganidan soʻng, 1992-yilda sobiq aʼzo respublikalar - Chernogoriya va Serbiya Yugoslaviya Federativ Respublikasini tuzdilar. Yangi mamlakatda pul tizimi qayta markazlashtirildi, unda Chernogoriya Milliy banki oʻz avtonomiyasini yoʻqotdi va qarorgohi Belgradda joylashgan Yugoslaviya Milliy bankining mintaqaviy idorasiga aylandi.[5]

Har qanday huquqiy davlat va moliyaviy intizom mavjud boʻlmaganligi sababli boshqarish oson boʻlgan yuqori darajadagi pul va moliyaviy markazlashuv oʻrnatildi va bu 1992—1994-yillarda giperinflyatsiyaga olib keldi.[6] Ikki sobiq Yugoslaviya respublikasida umumiy bozorning qulashi va bir vaqtning oʻzida urush boshlanganidan soʻng, Serbiya va Chernogoriyadagi oylik inflyatsiya darajasi 1992-yil fevral oyida 50% ni tashkil etdi va oʻsha yilning iyun oyida 100% ga etdi.[6] Bu jiddiy va uzoq davom etgan giperinflyatsiyani keltirib chiqardi, bu esa mintaqaning vayronagarchilikka olib keldi.[7] Yugoslaviya dinori dunyodagi eng yomon ishlayotgan valyutalardan biri hisoblanadi.[8]

Deutsche Mark[tahrir | manbasini tahrirlash]

100 markali banknot

1999-yil boshida hukumat Chernogoriyaning iqtisodiy manfaatlarini va uning pul mustaqilligini himoya qilish yoʻlini izlay boshladi.[9] Hukumat ikki tomonlama valyuta tizimini oʻrnatdi, unga koʻra, dinor ham, Germaniya markasi ham qoʻllaniladi. Bu qaror, asosan, Yugoslaviya Milliy bankining beqaror, kengaytiruvchi pul-kredit siyosati pozitsiyasi bilan bogʻliq edi.[10][11]

Dollarizatsiyaning joriy etilishi, shuningdek, Chernogoriya pul-kredit, moliya va bank sektorlaridagi vaziyatning yaxshilanishi fuqarolarning yangi pul rejimiga ishonchini oshirishga olib keldi.[12] 2001-yil yanvar oyidan boshlab mamlakat Germaniya markasini yagona qonuniy toʻlov vositasi sifatida olishga qaror qildi[13], chunki Germaniya markasining etarli miqdori muomalada boʻlgan va shu sababli milliy valyuta sifatida Dinordan foydalanishga hojat yoʻq edi.[13]

evro[tahrir | manbasini tahrirlash]

Evro tangalar va turli nominaldagi banknotalar

2002-yil 1-yanvarda yevro kupyuralari va tangalari koʻpgina Yevropa mamlakatlarida, shu jumladan Germaniyada rasmiy pul birligi boʻlgan Germaniyada rasman muomalaga kiritildi.[14] Shunday qilib, nemis markasi yevro qabul qilingandan soʻng darhol qonuniy toʻlov vositasi boʻlishni toʻxtatdi. Ushbu voqealardan soʻng 2002-yil boshida Chernogoriya yevroni rasmiy va bir tomonlama qabul qilish toʻgʻrisida qaror qabul qildi[15] Asosiy motivlar avvalgidek edi - pul barqarorligini taʼminlash va oldingi oʻn yilliklarda kuzatilgan yuqori/giper inflyatsiyaning oldini olishda davom etish va boshqalarni oʻz ichiga oladi.[16] Hozirgacha Chernogoriya va Yevropa Markaziy banki oʻrtasida yevrodan rasmiy valyuta sifatida foydalanishni maʼqullaydigan rasmiy aloqalar yoki kelishuvlar mavjud emas.

Tangalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Evrozona mamlakatlari umumiy tangasiga ega boʻlib, unda Yevropa xaritasini tasvirlaydi, lekin old tomonida oʻz dizayni mavjud, yaʼni har bir tanga bir vaqtning oʻzida muomalada turli xil dizaynlarga ega. Yevroni valyuta sifatida ishlatadigan toʻrtta Yevropa mikrodavlati (Andorra, Monako, San-Marino va Vatikan Siti)[lower-alpha 1][17] ham old tomonida oʻz dizayni bilan tangalar zarb qilish huquqiga ega.[18]

Evrozona aʼzolaridan farqli oʻlaroq, Chernogoriya oʻzining yevro tangalarini zarb qilish huquqiga ega emas va shuning uchun tangalarning oʻziga xos milliy tomoni yoʻq. Aksincha, ular muomalada boʻlgan veksellar va tangalarga bogʻliq.

Yevropa Ittifoqi pozitsiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chernogoriya yevrodan milliy valyuta sifatida foydalanishni boshlaganida, Yevropa Markaziy banki dastlab bu qadamga eʼtiroz bildirmadi.[19] Biroq, oʻshandan beri Yevropa Komissiyasi va ECB Chernogoriyaning yevrodan bir tomonlama foydalanishidan noroziligini bildirdi, Yevropa Komissiyasi matbuot kotibi Amelia Torres 2007-yilda "Evroni qabul qilish shartlari aniq, Bu, birinchi navbatda, Yevropa Ittifoqiga aʼzo boʻlishni anglatadi” deb taʼkidlaydi[20]. Shuningdek, Yevropa Ittifoqi bilan Barqarorlashtirish va assotsiatsiya toʻgʻrisidagi bitimga ilova qilingan Deklaratsiyada shunday yozilgan: “Yevroni bir tomonlama joriy etish Shartnomaga toʻgʻri kelmaydi”. 2010-yilda Chernogoriya rasmiy nomzod maqomini olganiga qaramay,[21] Yevropa Ittifoqi Chernogoriyada yevroni bekor qilish masalasini koʻtarishda davom etdi.[22] Keyinchalik yevrolashtirish Yevropa Komissiyasi tomonidan oʻziga xos yondashuv orqali eʼtirof etildi, bu yevrolashtirish yevroni joriy qilish paytida mamlakatda mavjud boʻlgan „favqulodda vaziyatlar“ tufayli sodir boʻlganligini hisobga oladi.[23] Natijada, Chernogoriya yevro valyutasidan qonuniy toʻlov vositasi sifatida foydalanishda davom etmoqda va imkon qadar tezroq Yevropa Ittifoqiga qoʻshilishga umid qilmoqda.

Chernogoriya pozitsiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chernogoriya Markaziy banki rasmiylari bir necha bor Yevropa institutlari Chernogoriyadan Yevropa Ittifoqiga kirish tartib-qoidalarining bir qismi sifatida ERM qoidalariga qatʼiy rioya qilishini kutishlarini bir necha bor taʼkidladilar.[24] 2009-yilda Chernogoriya Markaziy bankining bosh iqtisodchisi Nikola Fabris fikricha, yevroni qabul qilganda vaziyat boshqacha boʻlganini va keyingi bosqichda bir tomonlama ravishda yevroni qabul qilishni koʻrib chiqayotgan boshqa davlatlar, jumladan Bosniya va Gertsegovina, Yevropa Ittifoqi sanksiyalariga duch kelgan boʻlardi va agar ular shu holatda davom etsalar, aʼzo boʻlish jarayoni toʻxtatilardi.[24]

Yevrodan foydalanishga oid bahs tahlilchilar tomonidan qoʻshilish boʻyicha muzokaralar chogʻida hal qilinishi kutilgan edi.[25] Diplomatlarning taʼkidlashicha, Chernogoriya oʻz mamlakatida yevro muomalasini toʻxtatishga majbur boʻlishi dargumon.[19] 2013-yilda Chernogoriya moliya vaziri Radoje Zugi “keyinroq yevroga qaytish uchun oʻz valyutasiga qaytish iqtisodiy jihatdan mantiqsiz boʻlishini” ta’kidladi.[26] Buning oʻniga, u Chernogoriyaga yevroni saqlashga ruxsat berilishiga umid qilmoqda va „Chernogoriya hukumati yevroni saqlash uchun bir qator muhim shartlarga javob beradi, masalan, fiskal qoidalarga rioya qilish“ ga vaʼda berdi.

Joriy holat[tahrir | manbasini tahrirlash]

2007-yilda Chernogoriya Yevropa Ittifoqi bilan Barqarorlik va Assotsiatsiya shartnomasini imzoladi,[27] keyin 2008-yil dekabr oyida aʼzolik uchun ariza topshirdi va nihoyat 2010-yilda rasmiy nomzod maqomini oldi[21] 2012-yilda Chernogoriya Gʻarbiy Bolqonning amaldagi oltita davlati orasidan Yevropa Ittifoqi bilan a’zo boʻlish boʻyicha muzokaralarni boshlagan birinchi davlat boʻldi va koʻplab rasmiylarning fikricha, u Yevropa Ittifoqiga a’zo boʻlish yoʻlida yetakchi hisoblanadi.[28]

Davom etayotgan muzokaralarning bir qismi sifatida Yevropa Ittifoqi ushbu misli koʻrilmagan holat bilan shugʻullanishi kerak boʻladi, unga koʻra, umumiy valyutadan allaqachon foydalanayotgan, barcha majburiy iqtisodiy shartlarni bajarmasdan turib, Yevropa Ittifoqi va Yevrozonaga qoʻshilishga intilmoqda. Ushbu shartlar (konvergentsiya mezonlari) maʼlum bir mamlakatning yevro hududining pul rejimiga integratsiyalashuviga tayyor boʻlishini taʼminlash uchun Yevropa Ittifoqining faoliyati toʻgʻrisidagi shartnomaning 140 (1) moddasida belgilangan.[29] Iqtisodiy yaqinlashuvning 4 ta mezoni mavjud:[30]

  1. Narxlarning barqarorligi : inflyatsiya darajasi eng yaxshi natijalarga erishgan 3 ta aʼzo davlat darajasidan 1,5 foiz punktdan yuqori boʻlishi mumkin emas.
  2. Sogʻlom va barqaror davlat moliyasi : Hukumat taqchilligi YaIMning 3% dan yuqori boʻlishi mumkin emas. Davlat qarzi YaIMning 60% dan oshmasligi kerak.
  3. Ayirboshlash kursining barqarorligi : nomzod kamida 2 yil davomida ERM II markaziy kursidan kuchli ogʻishlarsiz va oʻz valyutasining yevroga nisbatan ikki tomonlama markaziy kursini devalvatsiya qilmasdan kamida 2 yil davomida valyuta kursi mexanizmida (ERM II) ishtirok etishi kerak.
  4. Uzoq muddatli foiz stavkalari : Uzoq muddatli foiz stavkasi narx barqarorligi nuqtai nazaridan eng yaxshi 3 ta aʼzo davlat stavkasidan 2 foiz punktdan yuqori boʻlmasligi kerak.

Bundan tashqari, yevro hududiga qoʻshilish uchun nomzodlar oʻzlarining milliy qonunlari va qoidalari oʻzlarining milliy markaziy banklarining mustaqilligini taʼminlashi va nizomlari shartnomalar qoidalariga muvofiqligini va Yevropa Ittifoqi nizomlariga, Markaziy bank va Yevropa markaziy banklari tizimiga mos kelishini taʼminlashi kerak.

Maastrixt shartnomasi Yevropa Ittifoqining barcha aʼzolari yaqinlashuv mezonlari bajarilgandan keyin yevro hududiga qoʻshilishlarini nazarda tutadi.

Bugungi kunga kelib, Chernogoriyaning Yevropa Ittifoqiga va keyinchalik Yevrozonaga aʼzoligiga yoʻli hali ham noaniq. Baʼzi ekspertlarning fikricha, bunday vaziyatda yaqinlashuv mezonlari Chernogoriyaning Yevropa Ittifoqiga aʼzoligi uchun qoʻshimcha shart sifatida belgilanishi va mamlakat Ittifoqqa qoʻshilishidan oldin bajarilishi kerak.[31]

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Evrolashtirish
  • Evroning xalqaro holati va ishlatilishi
  • Kosovo va yevro
  • Chernogoriyaning Yevropa Ittifoqiga qoʻshilishi 

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ name="iht">„Euro used as legal tender in non-EU nations – Business – International Herald Tribune – The New York Times“. iht.com. 2008-yil 10-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21-mart 2020-yil.
  2. ↑ „The euro outside Europe“. European Central Bank. Qaraldi: 3-mart 2020-yil.
  3. ↑ 3,0 3,1 „Money in Montenegro through history“. Central Bank of Montenegro www.cbcg.me. Qaraldi: 22-mart 2020-yil.
  4. ↑ Fabris, N. (2014) “The History of Money in Montenegro”, Central Bank of Montenegro and Faculty of Economics, Belgrade University. Journal of Central Banking Theory and Practice, pp. 5-18
  5. ↑ Liebscher, K., Christl, J., Mooslechner, P., Ritzberger-Grünwald, D. (2005) “European Economic Integration And South-East Europe: Challenges And Prospects”, Edward Elgar Pub, pp. 155-176
  6. ↑ 6,0 6,1 Bogetic, Z., Petrovic, P., Vujosevic, Z.,(1999) “The Yugoslav Hyperinflation of 1992-1994: Causes, Dynamics, and Money Supply Process”, „Yugoslavia: Montenegro Adopts German Mark As Currency“. Journal of Comparative Economics. Qaraldi: 22-mart 2020-yil.
  7. ↑ Thayer Watkins. „The Worst Episode of Hyperinflation in History: Yugoslavia 1993-94“. San Jose State University. 7-dekabr 2012-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22-mart 2020-yil.
  8. ↑ Steve H. Hanke. „The Beauty of a Parallel Currency“. CATO Institute. Qaraldi: 22-mart 2020-yil.
  9. ↑ „Money in Montenegro through history“. www.cbcg.me Central Bank of Montenegro. Qaraldi: 22-mart 2020-yil.
  10. ↑ Ö. Olgu (2011) „European Banking: Enlargement, Structural Changes and Recent Developments“. Palgrave Macmillan Studies in Banking and Financial Institutions.
  11. ↑ Regulation on the Use of the German Mark as the Means of Payment With a View to Protecting the Economic Interests of Montenegro (Official Gazette of the RM, no. 41/99 and 22/00)/Службен весник на РМ, бр. 41/99 и 22/00
  12. ↑ Liebscher, K., Christl, J., Mooslechner, P., Ritzberger-Grünwald, D. (2005) “European Economic Integration And South-East Europe: Challenges And Prospects”, Edward Elgar Pub, pp. 155-176
  13. ↑ 13,0 13,1 „Yugoslavia: Montenegro Adopts German Mark As Currency“. rferl.org. Qaraldi: 19-mart 2020-yil.
  14. ↑ „Initial changeover (2002)“. European Central Bank. Qaraldi: 22-mart 2020-yil.
  15. ↑ Razmi, A.,(2018) “Montenegroʻs Unilateral Euroization”, UMASS Amherst Economics Working Papers 2018-13, University of Massachusetts Amherst, Department of Economics.
  16. ↑ Winkler, A., Mazzaferro, F., Nerlich, C., Thimann, C., (2004). „Official dollarisation/euroisation - motives, features and policy implications of current cases.“ Occasional Paper, European Central Bank.
  17. ↑ „Agreements on monetary relations (Andorra, Monaco, San Marino, and Vatican City)“. European Communities. Qaraldi: 3-mart 2020-yil.
  18. ↑ „National sides of euro coins“. European Commission. Qaraldi: 19-mart 2020-yil.
  19. ↑ 19,0 19,1 „EU to question Montenegro's use of euro“. euobserver.com. Qaraldi: 5-mart 2020-yil.
  20. ↑ „EU to warn Montenegro on euro“. ft.com. Qaraldi: 5-mart 2020-yil.
  21. ↑ 21,0 21,1 „Commission Opinion on Montenegro's application for membership of the European Union“. European Commission. Qaraldi: 3-mart 2020-yil.
  22. ↑ „EU prijeti Crnoj Gori ukidanjem eura: Niste sposobni za našu valutu“ (hr). Index.hr. Qaraldi: 5-mart 2020-yil.
  23. ↑ „Commission Staff Working Document - Montenegro 2019 Report“. European Commission. Qaraldi: 21-mart 2020-yil.
  24. ↑ 24,0 24,1 „Montenegro Warns Against Unilateral Euro Adoption (Update1)“. Bloomberg.com. 6-aprel 2012-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-mart 2020-yil.
  25. ↑ „EU Warns Montenegro over the Euro“. balkaninsight.com. Qaraldi: 3-mart 2020-yil.
  26. ↑ „Montenegro's peculiar path to EU membership“. dw.com. Qaraldi: 6-mart 2020-yil.
  27. ↑ „Stabilisation and Association Agreement between Montenegro and the European Union“. Council of the European Union. Qaraldi: 3-mart 2020-yil.
  28. ↑ „Montenegro – a lead candidate for EU accession“. European Parliament. Qaraldi: 21-mart 2020-yil.
  29. ↑ „Conditions for joining the euro area: convergence criteria“. European Council.. Qaraldi: 19-mart 2020-yil.
  30. ↑ „Convergence criteria“. European Council. Qaraldi: 19-mart 2020-yil.
  31. ↑ „Montenegro's experience with unilateral euroization“. obserwatorfinansowy.pl. Qaraldi: 6-mart 2020-yil.


Manba xatosi: <ref> tags exist for a group named "lower-alpha", but no corresponding <references group="lower-alpha"/> tag was found 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Chernogoriya_va_yevro&oldid=3974936" dan olindi