Chilpiq
| Chilpiq | |
|---|---|
| qoraqalpoqcha: Shılpıq | |
 | |
| Joylashuvi | Amudaryo tumani, Qoraqalpogʻiston, Oʻzbekiston |
| Koordinatalar | 42°15′52″N 60°04′11″E / 42.26434586437306°N 60.069790858795336°E |
| Konfessiya | Zardushtiylik |
| Turi | dafn minorasi |
| Arxitektura uslubi | Qadimgi Xorazm arxitekturasi |
| Ilk eslanishi | 1873-yil |
| Asosiy sanalar | mil. avv. I asr – milodiy I asr |
| Holati | Davlat himoyasida |
| Balandligi | 6–8 metr |
| Qurilish materiali | paxsa |
 Chilpiq xaritada | |
 Chilpiq Vikiomborda | |
Chilpiq – qadimgi inshoot qoldigʻi (6— 7-asrlar). Nukus va Beruniy shaharlari (Qoraqalpogʻiston) oraligʻidagi Sulton Uvays togʻi qoyalari ustida joylashgan. Ch. aylana shaklida boʻlib, atrofi qalin paxsa devor bilan oʻralgan, bir tomoni kirish yoʻli sifatida ochiq qoldirilgan. Ch.ning 6–8 m lik devori saqlangan, ichki radiusi 12 m. Mahalliy aholi Ch.ning barpo etilishini afsonaviy devlar bilan bogʻlaydi. Ch. hududidan islomgacha boʻlgan qadimgi dafn marosimlariga xos yodgorliklar topilgan. Olimlar fikriga koʻra, Ch. otashparastlar jasadlarini keltirib qoʻyadigan maxsus daxma vazifasini oʻtagan.
Tavsifi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Chilpiq – qadimiy inshoot qoldigʻi (V-VI asrlar).
Nukus va Beruniy shaharlari (Qoraqalpogʻiston) oraligʻidagi Sulton Uvays togʻi qoyalari ustida, Qipchoq shahridan 5–6 km shimolroqda, Amudaryoning oʻng qirgʻogʻida balandligi taxminan 35 metrlik konussimon tepalik ustida joylashgan aylana shaklli qal’a. Atrofi qalin paxsa devor bilan oʻralgan, bir tomoni kirish yoʻli sifatida ochiq qoldirilgan. Chilpiqning 6-8 metrlik devori saqlangan, diametri 60 metr. Arxitekturasi va topilgan sopol boʻlaklari boʻyicha qal’a eramizning V-VI asrlariga, ilk Afrigʻiylar davrlariga oid[1].
Mahalliy aholi Chilpiqning barpo etilishini afsonaviy devlar bilan bogʻlaydi. Xalq rivoyatlariga koʻra Hoji-Muluk ismli dev ushbu qal’ani barpo etgan. Boshqa bir afsonaga koʻra, Chilpiqni Qarotin-alp degan dev qurgan [2]. German Vamberining keltirgan yana bir afsonaga koʻra Chilpiq qadimda mustahkam qal’a boʻlgan. Podshoning qizi otasining mulozimlaridan biriga oshiq boʻlib qoladi. Otasi gʻazabiga duch kelishdan qoʻrqqan malika oʻz oshigʻi bilan ushbu qal’adan boshpana topishadi. Sevishganlar ichimlik suv ilinjida tepalikdan daryo tarafga qarab lahim qazishadi. Vamberi Chilpiqqa kelganida ushbu yer osti yoʻlining mavjud ekanligini qayd etadi [3].
Chilpiq hududidan islomgacha boʻlgan qadimiy dafn marosimlariga xos yodgorliklar topilgan. Odamlar istiqomat qilganligini tasdiqlovchi belgilar yoʻqligi tufayli Chilpiq otashparastlar jasadlarini keltirib qoʻyadigan maxsus daxma vazifasini oʻtaganligi taxmin qilinadi. Akademik Tolstov boshchiligidagi Xorazm arxeologik va etnografik ekspeditsiyasi 1940-yilda qal’a hududidan koʻplab sopol ostadonlar siniqlarini topishgan[4]. Keyinchalik tekshiruvlar P.Manilov tomonidan 1960-yillarning oxirlarida oʻtkaziladi. Lekin uning tadqiqoti 1972-yilga qadar nashr etilmagan.
Qal’a nomi manbalarda turlicha shakllarda keltirilgan: Chilpuq, Chalpuk, Chalpyq, Chalpak. „Firdavsul-iqbol“da Munis „Chīlpūq“ shaklida keltirgan[5].
Arxitekturasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Daxma Chilpik – balandligi 15 metr va diametri 65 metr boʻlgan halqa shaklidagi inshoot boʻlib, balandligi 35 metr boʻlgan tabiiy konussimon tepalikni qoplaydi. Devorlari qadimiy davrga xos boʻlgan paxsa gʻisht bloklaridan qurilgan: ularning qalinligi tagida 5 metrdan tepada 2-3 metrgacha oʻzgarib turadi.
Devorning perimetri boʻylab sufa – oʻliklarni poklanish uchun qoʻyadigan joy bor edi. Suv va yerni parchalanish bilan ifloslantirmaslik uchun jasadlar oʻlik qushlar va quyosh nurlari tomonidan yoʻq qilingan. Yumshoq qoplamlardan ozod boʻlgandan soʻng, suyaklar ossuariylarga, qoldiqlar uchun maxsus idishlarga yigʻilib, tepalik yonbagʻirlaridagi yerga yoki daxmaning ichki markazidan nurlar kabi shoxlangan maxsus kriptlarga – nausslarga koʻmilgan.
Minoraga kirish shimoli-gʻarbiy tomonda joylashgan edi. Gʻarbiy yoʻnalish, quyosh botish yoʻnalishi sifatida, zardushtiylik kosmologiyasida oʻlim bilan bogʻliq edi va unga bogʻliq ustun tepalikning gʻarbiy tomonida qurilgan.
Chilpiqning oʻziga xos xususiyati ossuariylarning nisbatan kam sonli topilganligidir. Bu uning birinchi tadqiqotchilariga (S. P. Tolstov, Y. P. Manilov) bu inshootni „qirollik daxmasi“ deb taxmin qilish imkonini berdi. Bu yerda ruhoniylar Griffinlar ovqatlanishi uchun Qadimgi Xorazm hukmron sulolasining vafot etgan vakillarining jasadlarini qoʻyib qoʻygan.
Bundan tashqari, qazishmalar davomida olimlar turli asrlarga oid yozuvlarni topishga muvaffaq boʻlishdi. Yozuvlar qiya burchak ostida joylashgan murakkab geometrik shakllar koʻrinishidagi tirqishlar bilan qilingan[6].
Mahalliy afsonalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]„Chilpiq“ qoraqalpoq tilida yozilgan boʻlib, „loy“ degan maʼnoni anglatuvchi „Shilpik“ kabi yangraydi. Baʼzi manbalarda „Chilpiq-qal’a“ nomini ham koʻrish mumkin, bu nom qal’aning atributlarini bildiradi, bu na daxma maqsadiga, na Chilpiq tarixiga mos kelmaydi.
Oʻzbekiston Respublikasi va Qoraqalpogʻiston Respublikasi Oʻzbekiston tarkibida mustaqillikka erishgach, Chilpiq va Amudaryo Qoraqalpogʻiston Respublikasi gerbiga davlat ramzlari sifatida kiritilgan.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Tolstov S. P., Drevniy Xorezm: opit istoriko-arxeologicheskogo issledovaniya. – Moskva: Izdanie MGU, 1948, s. 71; Gʻulomov Ya. Gʻ., Xorazmning sugʻorilish tarixi: qadimgi zamonlardan hozirgacha. – Toshkent: OʻzFAN, 1959, 138-bet.
- ↑ Snesarev G. P., Relikti domusulmanskix verovaniy i obryadov u uzbekov Xorezma. – Moskva: Nauka, 1969, s. 30.
- ↑ Ármin Vámbéry, Sketches of Central Asia: additional chapters on my travels, adventures, and on the ethnology of Central Asia, London: Allen and Co., 1868, p. 136.
- ↑ Tolstov S. P., Drevniy Xorezm: opit istoriko-arxeologicheskogo issledovaniya. – Moskva: Izdanie MGU, 1948, s. 72.
- ↑ Firdaws al-iqbāl, History of Khorezm, by Shir Muhammad Mirab Munis, Muhammad Riza Mirab Agahi, translated from Chaghatay and annotated by Yuri Bregel, Leiden-Boston-Köln: Brill, 1999, p. 583, note 376.
- ↑ Зороастрийцы. Верования и обычаи. Москва: Наука, 1987.
 | Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |