Cho‘rtansifat oqqayroq
| Cho‘rtansifat oqqayroq | |
|---|---|
 | |
Ilmiy tasniflash | |
| Olam: | Hayvonlar |
| Tip: | Xordalilar |
| Sinf: | Actinopterygii |
| Oila: | Karpsimonlar |
| Urugʻ: | Aspiolucius esocinus |
| Turlari: | Cho‘rtansifat oqqayroq |
| Xalqaro ilmiy nomi | |
| Aspiolucius esocinus (Kessler, 1874) | |
Cho‘rtansifat oqqayroq yoki kalbosh oqqayroq ( lotincha: Aspiolucius esocinus) — karpsimonlar turkumiga kiruvchi nashtarqanotlilar turi. Cho‘rtansifat oqayroq yoki tepakal oqqayroq ( Aspiolucius ). Qirgʻiziston, Qozogʻiston, Tojikiston, Turkmaniston va Oʻzbekistonda yashaydi .
Tavsif[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ilgari bu baliq, haqiqiy qayroq kabi, garchi uning o‘zbek nomi - oqcho‘bak yoki oqmarka bo‘lsa ham. oqqayroq deb atalgan. Oqcho‘bak haqiqatan ham oqqayroqqa o‘xshaydi. Bunday baliqlar sirasi tezsuzar tanasi va boshi uzunligi bilan cho‘rtanbaliqqa o‘xshaydi. Bir vaqtning o‘zida ikki xil baliq turiga o‘xshaganligi uchun olimlar oqcho‘bakni cho‘rtansifat oqqayroq deb atashgan. Uning boshqacha ruscha atamasi - tepakal, bu unga yuqoridan juda yassilangan, juda kichik ko‘zlari bo‘lgan boshi tufayli berilgan. Darqiqat bunday baliqlarning boshi ham taqir, ham kaldek ko‘rinadi. Cho‘rtansifat oqqayroq dengizi havzasida yashaydi yoki yashagan.
U Amurdaryo va Sirdaryoning oqimlarida yashagan, lekin bu daryolarning quyi oqimida va dengizda hech qachon uchramagan. Amudaryo irmoqlarida faqat uvildiriqdan chiqqan mayda baliqlari uchragan. U oqava loyqa suvlarni xush ko‘radi, shuning uchun ko‘llar va oqavasi past suv omborlarida kamdan-kam uchraydi. Suv omborlari to‘lgach, ular daryolarga oqib tushadi. Oqqayroq tepa kal yirtqich sanaladi. U o‘ljasini ko‘rishi bilan unga tashlanadi. Og‘iz qulfi o‘ljani tutish va ushlab turishda yaxshi. Ammo, boshqa karpsimonlar singari, cho‘rtansifat oqqayroqda tishlari bo‘lmaydi va ko‘plab yirtqich baliqlarga xos bo‘lgan oshqozoni ham bo‘lmaydi. Shu bois, barcha oqqayroqlar mayda baliqlar bilan oziqlanadi. Cho‘rtansifat oqqayroq go‘shtli oziqlanishga juda erta o‘tadi, voyaga yetayotgan baliqchalar ham deyarli faqat baliq bilan oziqlanadi. Boshqa yirtqich baliqlar singari, tepakal qayroq tez o‘sadi, masalan, bir yoshlilarining uzunligi 15-20 sm, uch yoshli baliqlarining uzunligi esa 30-40 sm. Ular soni kamayib ketishining asosiy sababi, suvning ifloslanishi va ularning tezda oqib ketishi edi[1] .
Xarakterli jihati: yuqori jag‘ning chuqurchasiga kiradigan chiziqlar bilan pastki jag‘ni ajratib turuvchi katta og‘zi bor. Uning tanasi cho‘zinchoq, mahkam o‘rnashgan mayda tangachalar bilan qoplangan. Orqasi zangori-kulrang, orqa va dum suzgichlari kulrang, qorin va anal qanotlari qizg‘ish tusga ega. Haqiqiy Aspiolucius farqli o‘laroq, uning qorin suzgichlari orqasidagi qorni siqilmagan, balki yumaloq, jabra yoriqlari unchalik keng emas, boshi esa tekislangan.
Avvalgi Orol dengizi havzasi, hozirgi To‘qto‘g‘ul suv ombori, Chu daryosi, Amurdaryoning yuqori oqimi.
Uzunligi 60 sm gacha, vazni 5 kg gacha, maksimal yoshi: 10 yilgacha. U fevral-mart oylarida 5-10 ° C haroratda ko‘payadi, urg‘ochilar urchilgandan keyin toshlar orasiga uvildiriq tashlaydi va toshlarga uriladi[2] .
Yashash joyi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Daryoning chuqurligi 2-3 m, tubi qumli va toshloq joylari. Loyqa oqar suvlarda, kamdan-kam hollarda turg‘un suvlarda yashaydi.
Soni[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ilgari hamma yashash joylarida ko‘p bo‘lgan, keyingi o‘n yillar davomida keskin kamayib ketdi.
Yashash tarzi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yirtqich daryo balig‘i. 6-7 yoshda jinsiy voyaga yetadi. Urchishi – fevral mart oylarida. Serpushtligi – 22-190 ming uvuldiriq atrofida. Baliqlar bilan oziqlanadi.
Muhofaza choralari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ovlash taqiqlangan. Qizilqum va Surxon qo‘riqxonalarida muhofaza ostiga olingan. Turni ko‘paytirishni tashkil qilish, yashash joylarida maxsus muhofaza tartibini joriy qilish lozim.
Muhofaza etish[tahrir | manbasini tahrirlash]
Xalqaro Qizil kitobga (2000), Qirg‘iziston (2006) Qozog‘iston (1999) va O‘zbekiston Qizil kitoblariga kiritilgan.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Решетников Ю. С., Котляр А. Н., Расс Т. С., Шатуновский М. И. Пятиязычный словарь названий животных. Рыбы. Латинский, русский, английский, немецкий, французский. / под общей редакцией акад. В. Е. Соколова. — М.: Рус. яз., 1989. — С. 134—135. — 12 500 экз. — ISBN 5-200-00237-0.
- ↑ Aleksandrovskai︠a︡, T. O. (Tatʹi︠a︡na Olegovna). Ryby, amfibii, reptilii Krasnoĭ knigi SSSR. Moskva: "Pedagogika", 1988. ISBN 5715502241.
- ↑ Самолкин Дмитрий. [www.wildeco.net „Интерактивная карта животного мира“]. Wildeco.net.