Chust
Chust | |
|---|---|
| shahar | |
| Chust joylashuvi | |
| 40°59′52″N 71°14′25″E / 40.99778°N 71.24028°E | |
| Mamlakat | Oʻzbekiston |
| Viloyat | Namangan viloyati |
| Tuman | Chust tumani |
| Qachondan beri shahar | 1969-yil |
| Markazi balandligi | 1000-1200 m |
| Rasmiy til(lar)i | o'zbek tili |
| Aholisi (2023) |
217 200 kishi |
| Milliy tarkib | o'zbeklar, tojiklar, qirg'izlar, uyg'urlar |
| Konfessiyaviy tarkib | musulmonlar |
| Vaqt mintaqasi | UTC+5 |
| Telefon kodi | +998 |
| Pochta indeks(lar)i | 717200 |
| Avtomobil kodi | 50 |
Chust (oʻzbekcha: Chust/Чуст) – Oʻzbekiston sharqida joylahgan shahar. Chust tumanining maʼmuriy markazi[1]. Chust shahri Fargʻona vodiysining shimoliy chekkasida Chustsoy daryosi boʻyida joylashgan.
Chust Fargʻona vodiysidagi eng qadimiy shaharlardan biridir. Shahardan Fargʻona avtomobil yoʻli oʻtadi. Bu yoʻl Chustni Namangan, Andijon, Qoʻqon va Fargʻona shaharlari bilan bogʻlaydi.
Chust shoʻrolar davrida jiddiy oʻzgarishlarga uchragan. Oʻsha davrda koʻplab zavod va muassasalar qurilgan. Hozirda shahar paxtani qayta ishlashning muhim markazi hisoblanadi.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Chust Fargʻona vodiysidagi eng qadimiy shaharlardan biridir. 1953, 1957, 1959 va 1961-yillarda olib borilgan arxeologik tadqiqotlarda hozirgi Chustga toʻgʻri keladigan hududda soʻnggi bronza /ilk temir davriga oid ashyolar topilgan. Chust haqidagi ilk ilmiy maʼlumotlarni A. F. Middendorning 1882-yilda Peterburgda chop etilgan „Ocherki o Ferganskoy doline“ ("Fargʻona vodiysi haqida ocherklar") asarida mavjud[2]. Mahalliy tilshunos olimlarning fikricha, „chust“ forscha soʻz boʻlib, „tezkor“ degan maʼnoni anglatadi.
Chust Oʻrta asrlarda
[tahrir | manbasini tahrirlash]Oʻrta asrlarda Chust qalʼaga aylangan. Boburning otasi Umar Shayx Mirzo II 1480-yilda Chustni qarorgohga aylantirgan[2]. 16-asrda shahar bir nechta kichik qal’alardan iborat boʻlgan[3]. Keyinchalik esa bu qal’alarni oʻrab turgan devor qurilgan. 1882-yilda qal’a devorlari vayron boʻlib, shahar kengaya boshlagan[3] Vaqt oʻtishi bilan Chust sanoat markaziga aylanib borgan.
Rossiyaning Oʻrta Osiyoga bosqinidan soʻng Chustda yangi zavodlar quriladi. 1912-yilda Chustda oltita paxta va bitta teri zavodi boʻlgan. Shahar 1926-yilda yangi tashkil etilgan Chust tumanining maʼmuriy markaziga aylantirilgan. Chust 1969-yilda shahar maqomini olgan[4].
Arxeologiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Chust manzilgohlar nuqtai nazardan, bronza davri Chust madaniyati nomi berilgan. Namangan viloyatining Chust shahri yaqinida birinchi marta bu madaniyat vakillarining manzilgohi topilganligi sababli arxeolog olimlar uni Chust deb nomlashgan.
Miloddan avvalgi II-I ming yilliklar boshlarida Fargʻona vodiysida oʻtroq dehqonchilikka oid qabilalarning Chust madaniyati yodgorliklari topilgan. Chust qabilalari xoʻjalik faoliyatining asosiy turi dehqonchilik boʻlgan (ular bugʻdoy, arpa, suli va tariq yetishtirgan).
Bu madaniyat Andronovoga nisbatan hunarmandchilikning yuqori darajasi bilan ajralib turardi. Oʻrim-yigʻim uchun bronza va tosh oʻroqlar ishlatilgan[5][6].
Geografiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Chust dengiz sathidan 1000-1200 m yuqorida joylashgan. Namangan shahridan 41.3 km uzoq[7]. Shahar Fargʻona vodiysining shimoliy burchagida Chustsoy daryosi boʻyida joylashgan.
Aholi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Aholisi oʻzbeklar, tojiklar, ruslar va oz sonli qirgʻizlar va uygʻurlardan iborat . Yaqin atrofdagi Kosonsoy kabi bu shaharda ham tojiklar koʻpchilikni tashkil qiladi. Ruslar 20-asrda juda koʻp boʻlgan, koʻpchiligi Sovet Ittifoqi qulagandan soʻng shaharni tark etishgan. Uygʻur va qirgʻiz ozchilik ham mavjud.
Aholisi 100200 nafar (2021)[8].
| Yil | Aholi | ±% |
|---|---|---|
| 1897 | 13 785 | — |
| 1909 | 18 555 | +34.6% |
| 1974 | 31 000 | +67.1% |
| 2004 | 63 800 | +105.8% |
| 2016 | 69 100 | +8.3% |
Iqlimi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Chust qishi sovuq va yozi issiq. Iyul oyining oʻrtacha harorati 27 °C (81 °F) daraja atrofida. Yanvar oyining oʻrtacha harorati −5 °C.
Iqtisodiyoti
[tahrir | manbasini tahrirlash]Chust paxtani qayta ishlash markazidir. U hunarmandchilik mahsulotlari, jumladan choʻntak pichoqlari va oʻzbekcha: doʻppi tikilgan paxta doʻppilari bilan ham mashur[4]. Shaharda Milliy pichoq zavodi joylashgan boʻlib, unda temirchular „pichoqlarini qisqa uzunlikdagi poʻlat yoki temirdan maydalab, har bir pichoqni tafsilotlarga ehtiyotkorlik bilan kerakli shaklga aylantiradilar“[9]. Egri uchli pichoqlar chustlik hunarmandlarning savdo belgisidir[9].
Taʼlim
[tahrir | manbasini tahrirlash]Chustda kollej va kasb-hunar bilim yurtlari bor. Ularga quyidagilar kiradi:
- Chust pedagogika kolleji
- Chust tibbiyot kolleji
- Chust qishloq xoʻjaligi kolleji
- Chust iqtisodiyot kolleji
- Gʻova qishlogʻidagi Chust sport kolleji
- Chust akademik litseyi
Shaharda umumiy taʼlim maktablari (shu jumladan internat maktablari), Prezident taʼlim muassasalari agentligiga qarashli iqtisoslashtirilgan maktab, ikkita musiqa va sanʼat maktabi, oltita kasb-hunar maktabi va uchta bolalar sport maktabi joylashgan.
Madaniy va dam olish maskanlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Chustning asosiy diqqatga sazovor joylaridan biri bu bogʻi boʻlib, unda koʻplab attraksionlar va kafelar mavjud. Bu yerga Fargʻona vodiysining barcha hududlaridan mehmonlar dam olish uchun kelishadi. Bogʻning markazida qadimiy davrning eng diqqatga sazovor yodgorliklaridan biri – Mavlono Lutfulloh minorasi joylashgan.
Bahorda maktab oʻquvchilari bogʻda „qush kuni“ni oʻtkazishadi. Ularning har biri qush shaklida hunarmandchilik (kuyish, kashta tikish, aplikatsiya va h.k.) yasaydi, kattaroq oʻquvchilar esa koʻrgazma uchun bu yerga tirik qushlarni olib kelishadi.
Rivoyatlarga koʻra, muqaddas suv manbasini kashf etgan bogʻda avliyo Mavlono Lutfulloh dafn etilgan. Bogʻga tashrif buyurgan har bir kishi bu suvni ichib koʻrishi kerak. Bogʻ 150 yoshdan oshgan chinorlari bilan ham mashhur.
Shuningdek, shaharda muzey va Oʻzbekiston xalq shoiri va maʼrifatparvari, chustlik Muhammadsharif Soʻfizoda haykali oʻrnatilgan.
Shaharda Harbiy shon-shuhrat uyi tashkil etilgan. Unga tashrif buyuruvchilar koʻplab eksponatlar bilan tanishishlari va oʻzbek generallaridan biri, Ulugʻ Vatan urushi qatnashchilari – Fayzulla Norxoʻjayev va Sovet Ittifoqi Qahramoni Mamasharif Fayozovlarning chustlik ekanliklarini bilishlari mumkin.
Badiiy hunarmandchiligi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Chust pichoqlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qadim zamonlardan beri, Markaziy Osiyo xalqlarining fikriga koʻra, oʻtkir narsalar oʻz egalarini baxtsizliklardan himoya qiladigan tumor kuchiga ega. Afsonaga koʻra, milliy pichogʻ „Pichoq“ (oʻzb.), „Kord“ (tojik) koʻplab anʼanaviy xalq marosimlari va marosimlarining atributi boʻlgan bunday qobiliyatga ega, bu haqda koʻplab rivoyatlar mavjud. Eng qadimiy metallni qayta ishlash markazlaridan biri Fargʻona vodiysida joylashgan boʻlib, ulardan biri Chust shahridir.
Chustda qadimdan chorak pichoqchilar – „soʻzangarlar“ (tojikcha „soʻzan“ – „igna“ soʻzidan kelib chiqqan holda, igna yasaydigan usta) mavjud boʻlib, bu yerda pichoqlar mayda soxtaxonalarda tayyorlanadi. Metall parcha pichoq tigʻiga aylanishidan oldin bir necha oʻnlab bosqichlardan oʻtadi. Deyarli tayyor boʻlgan, lekin qattiqlashgandan keyin hali sovimagan pichogʻida usta bolgʻa bilan oʻzining „imzo“ markasini uradi. Brend boʻyicha siz pichoqni ishlab chiqarish joyini va „soʻzangar“ ismini aniqlashingiz mumkin. Yaxshi pichoq ochiq kulrang rangga ega boʻlishi, tutqich pichoqning uzunligiga mos kelishi va sizning kaftingizga qulay tarzda joylashishi kerak. Yaxshi zarb qilingan pichoq sochni osongina kesadi va koʻp yillar davom etadi va chinni idishning pastki qismida oʻtkirlanadi.
Anʼanaviy oʻzbek pichoqlarining koʻp turlarining har biri oʻz vazifasiga ega. Baʼzi pichoqlar goʻshtni kesish uchun, boshqalari palov uchun sabzi va piyozni tozalash va maydalash uchun yaxshidir. Meva poʻstini mayda oqlangan pichoqlar bilan tozalash odatiy holdir. Maxsus pichoqlar bogʻbonlar tomonidan daraxt shoxlarini kesish uchun ishlatiladi. Qassoblar esa uchi bir oz egilgan pichoqlardan foydalanadilar, ular hayvonlarning tana goʻshti va terisini kesish uchun qulaydir.
Pichoqning ajralmas qismi qopqoq yoki gʻiloflardir. Ular uchun qalin mato yoki teri mos boʻlib, keyin kashtadoʻzlik yoki aplikatsiya, boʻrttirma naqsh bilan bezatiladi. Koʻpincha charm qoplamalar guruch yoki mis qoplamalar oʻyma bilan bezatilgan boʻladi. Oʻyilgan yogʻochdan yasalgan shpallarni topish ham mumkin.
Taniqli shaxslari
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Mavlono Lutfulloh Chustiy (1485-1571) – naqshbandiya tariqatining maʼnaviy rahnamosi, Chust va uning atrofidagi aholining ustozi.
- Rahim Hakimov – oʻzbek siyosatchisi, huquqshunos olim, yuridik fanlari doktori, professor.
- Murodjon Ahmadaliyev – professional bokschi, Osiyo-2017 chempioni.
- Fayzulla Norxoʻjayev – Ulugʻ Vatan urushi qatnashchisi, birinchi generallardan biri.
- Sotim Ulugʻzoda (1911-1997) – tojik sovet yozuvchisi, Tojikiston SSR Fanlar akademiyasi muxbir aʼzosi.
- Alisher Usmonov – rossiyalik tadbirkor, milliarder, USM Holdings asoschisi.
- Mamasharif Fayozov – Ulugʻ Vatan urushi qatnashchisi, Sovet Ittifoqi Qahramoni.
- Chustiy (Nabixon (Nabixoʻja) Nurillaxoʻja oʻgʻli) (1904-1983) – shoir, xonanda, dramaturg va tarjimon.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „Classification system of territorial units of the Republic of Uzbekistan“ (uz, ru). The State Committee of the Republic of Uzbekistan on statistics (2020-yil iyul).
- ↑ 2,0 2,1 "Чуст" (uz). National Encyclopedia of Uzbekistan [Chust]. Tashkent. 2000–2005. p. 170. https://n.ziyouz.com/books/uzbekiston_milliy_ensiklopediyasi/O'zbekiston%20Milliy%20Ensiklopediyasi%20-%20Ch%20harfi.pdf.
- ↑ 3,0 3,1 Zufarov, Komiljon, ed (1979). "Chust" (Uzbek). Oʻzbek sovet ensiklopediyasi. 12. Toshkent. 593–594 b.
- ↑ 4,0 4,1 "Chust" (Uzbek). Ensiklopedik lugʻat. 2. Toshkent: Oʻzbek sovet ensiklopediyasi. 1990. p. 397. 5-89890-018-7.
- ↑ Ruzanov V. D. Novie dannie o datirovke Dalverzina i Chusta (po materialam tipologicheskogo i ximicheskogo issledovaniy metallicheskix izdeliy) // Drevniy Osh v sredneaziatskom kontekste. Osh. 1998 god, s. 33-36.
- ↑ Matbabaev B. X. Issledovanie jiliщ v pamyatnikax chustskoy kulturi Fergani (XII—VII veka do n. e.) // IMKUz. Vipusk 33. 2002 god, s. 46-60.
- ↑ „Chust“. Google Maps. Qaraldi: 2015-yil 21-yanvar.
- ↑ Soliyev, A.S.. Shaharlar geografiyasi (uz) — 144-bet. (Wayback Machine saytida 2022-07-09 sanasida arxivlangan)
- ↑ 9,0 9,1 Lovell-Hoare, Sophie. Uzbekistan. Bradt Travel Guides, 8 July 2013 — 117-bet. ISBN 978-1-84162-461-7.
