Kontent qismiga oʻtish

Filding va Bylandt ishi

Vikipediya, erkin ensiklopediya
Britaniya flagmani, HMS Namur. 1759-yilda Lagos jangi paytida

Fielding va Bylandt ishi 1779-yil 31-dekabrda Uayt oroli yaqinida kommodor Charlz Filding qoʻmondonligidagi Qirollik dengiz floti eskadroni va kontr-admiral Lodeveyk van Bylandt qoʻmondonligidagi Gollandiya Respublikasi dengiz floti oʻrtasidagi qisqa muddatli dengiz jangi edi. Gollandiyaliklar va inglizlar urush holatida emas edilar, ammo inglizlar Gollandiyalik savdogarlarni kontrabanda Fransiya uchun moʻljallangan va Amerika mustaqillik urushida ishtirok etgan deb gumonlagan holda narsalarini tekshirishni xohlashdi.

Bylandt inglizlarga kemalarning hujjatlarini tekshirishga ruxsat berishni taklif qildi, ammo Fielding jismoniy tekshiruvni talab qilganda, Bylandt oʻt occhishdan oldin qisqacha kuch namoyishini oʻtkazdi. Keyin ingliz otryadi gollandiyalik savdogarlarni qoʻlga oldi va ularni Portsmutga, keyin esa Gollandiya eskadroniga olib ketdi. Bu voqea Buyuk Britaniya va Gollandiya Respublikasi oʻrtasidagi taranglashgan diplomatik munosabatlarni yanada yomonlashtirdi. Bu voqea, shuningdek, 1780-yil dekabr oyida Gollandiyaliklar qoʻshilgan Birinchi Qurolli Betaraflik Ligasining shakllanishiga sabab boʻldi. Gollandiyaning amerikalik isyonchilarni yashirin qoʻllab-quvvatlashi natijasida Britaniya qisqa vaqt oʻtmay Toʻrtinchi Angliya-Gollandiya urushini e'lon qildi.

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gollandiya Respublikasi XVII asrning ikkinchi yarmidagi bir qancha nizolardan soʻng Buyuk Britaniya Qirolligining ittifoqchisiga aylandi. Dastlab (1688-yilgi shonli inqilobdan keyin) yetakchi hamkor sifatida, ammo keyinchalik XVIII asrda sherikchilik tobora kichik ahamiyat kasb eta boshladi. Gollandiya inglizlar bilan bir qator harbiy ittifoq shartnomalarini imzoladi (1678, 1689 va 1716-yillarda). Shuning uchun agar inglizlar talab qilsa, qurolli yordam koʻrsatishga majbur edi. Boshqa tomondan olganda Breda shartnomasida va uning asosida imzolangan 1668-yilgi Tijorat shartnomasida (Vestminster shartnomasida tasdiqlangan) Angliyadan muhim imtiyozga ham ega boʻldi: kontrabanda boʻlmagan tovarlarni oʻz kemalari bilan mamlakatlarga tashish huquqini oldi. Bu tovarlar Buyuk Britaniya urushda boʻlgan tomonlarga tegishli boʻlsa ham, Britaniya tomonidan tortib olinishi mumkin emas edi (bu odatda "erkin kema, erkin tovarlar" tamoyili deb ataladi). Ushbu shartnomalarda "kontrabanda" tushunchasi tor ma'noda "qurol va oʻq-dorilar" sifatida belgilandi. "Dengiz doʻkonlari" deb ataladigan narsalar (ularga odatda kema yogʻochlari, ustunlar va shpallar, arqon, kanvas, smola va qatron kabilar kirar edi) kontrabanda hisoblanmasligi kerak edi.[1] Bu huquq Britaniya ishtirokchisi boʻlgan urushlar davrida muhim boʻldi. Respublika yetti yillik urush va 1778-yildan keyingi Amerika inqilobiy urushi kabilarda neytral boʻlib qoldi. Bu urushda Britaniya isyon koʻtargan Amerika mustamlakalari va ularning ittifoqchilari Fransiya va Ispaniyaga qarshi kurashdi. Aytish mumkinki, Britaniya Gollandiya kemalarini Qirollik dengiz floti tekshiruvidan ozod qildi (yoki hech boʻlmaganda Britaniya sudlari tomonidan tovarlarni musodara qilishdan). Bu esa Britaniyaning dushmanlari savdosiga samarali embargo qoʻyish qobiliyatiga putur etkazdi. Ayniqsa Gollandiya yuk tashuvlari Yevropa yuk tashish savdosida katta rol oʻynagan.[2]

Uilyam V, apelsin shahzodasi, 1768-1769

1776-yildan keyingi yillarda respublikadagi jamoatchilik fikri Amerika inqilobiga tobora xayrixoh boʻlib borgan boʻlsa-da, Gollandiya hukumatida shtatgalter Uilyam V va uning amerikaliklarni qoʻllab-quvvatlashga qarshi boʻlgan avtokratik rejimi hukmronlik qilgan. Biroq, respublikaning yuqori darajada federallashgan tuzilmasi markaziy hukumatning Amsterdam kabi shaharlar savdosiga samarali aralashuviga toʻsqinlik qildi. Bu shaharlar amerikalik isyonchilar bilan yuqori daromadli savdo faoliyatini amalga oshirdi (qurol-yarogʻ va oʻq-dorilarni mustamlakachilik mahsulotlariga, masalan, tamaki mahsulotlariga almashtirish). Amsterdam savdogarlari Fransiyani dengiz floti uchun zarur boʻlgan dengiz doʻkonlari bilan ham ta'minladilar. Ammo Britaniya blokadasi tufayli Norvegiya va Boltiqboʻyi mamlakatlarida faoliyat olib bora olishmadi. Respublika neytral davlat sifatida fransuzlar va ularning urush harakatlari uchun juda foydali edi. Britaniya, albatta, bu voqealarga norozilik bilan qaradi va Gollandiya hukumatini ularga chek qoʻyishga undadi. Biroq, diplomatik vositalar muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Buyuk Britaniya harbiy brigadani Amerikada xizmat qilish uchun soʻraganida, respublika oʻzining yollanma Shotlandiya brigadasining "qarz"i shaklida harbiy yordam berishdan bosh tortdi. Shuningdek, u 1779-yilda amerikalik xususiy askar Jon Pol Jonsning eskadroniga Gollandiya hududiy suvlarida boshpana berib, qurol va oʻq-dorilar eksportiga embargo qoʻyishdan bosh tortdi. Ushbu rad etishlar Amsterdam ta'siri, shuningdek, Fransiyaning yuqori malakali elchisi Pol Fransua de Quelen de la Voguyon tomonidan amalga oshirilgan diplomatik bosim bilan bogʻliq edi. Diplomatik vositalar yetarli boʻlmaganda, Qirollik dengiz floti ochiq dengizdagi Gollandiya kemalari tubida "kontrabanda" deb hisoblagan narsalarni tobora koʻproq tortib ola boshladi. Bu holat zarar koʻrgan savdogarlarning jiddiy noroziligiga sabab boʻldi. Gollandiya hukumati dastlab bunga umuman e'tibor bermadi. Fransiya Niderlandiya hukumatiga "shartnomaviy huquqlarini himoya qilish" uchun bosim oʻtkaza boshladi. Fransiya shtatgalterning musodaralarga qarshi choralar koʻrishga qarshiligini qoʻllab-quvvatlagan Gollandiya shaharlarini tanlab iqtisodiy sanksiyalar kiritdi. Sanksiyalar tez orada oʻsha shaharlarni Amsterdam bilan bir qatorda turishga va Gollandiya dengiz floti kemalari savdogarlar kolonnalari tomonidan kuzatib borishni boshlashga sabab boʻldi.[3]

Niderlandiya general-shtatlari (Respublika boshqaruv organi) 1779-yil noyabr oyida oʻz pozitsiyasini oʻzgartirdi va shtatgalterga Niderlandiya qurolli kuchlarining bosh qoʻmondoni sifatida mamlakatga cheklangan konvoy xizmatlarini taklif qilishni buyurdi. Xizmat qilish uchun tanlangan juda eski boʻlmagan 20 ta kema qurol bilan qurollangan 90 yoki 80 ta yirik Qirollik dengiz floti kemalariga teng kelolmas edi. Gollandiyalik tarixchi De Jongening soʻzlariga koʻra, oʻsha paytda Qirollik dengiz flotida 137 ta, Fransiyada esa 68 ta kema bor edi. Koʻp muhokamalardan soʻng, general-shtatlar 1778-yilda dengiz floti qurilishi dasturi toʻgʻrisida qaror qabul qildilar. Yigirma toʻrtta yangi kemalar qurilishi kerak edi. Ammo bu dastur juda sekin rivojlandi. Chunki Gollandiya provinsiyalari xarajatlarning faqat oʻz ulushini toʻlagan.[4] Yangi kemalar qurishning juda sekinlik bilan borishi Gollandiya dengiz flotida harbiy mojaroga kirishish uchun ma'lum bir ishtiyoq yoʻqligini tushuntirishga yordam berishi mumkin. Garchi respublika dengiz doʻkonlari kontrabanda hisoblanishi kerakligi haqidagi Savdo shartnomasining Britaniya talqiniga rozi boʻlmasa ham, shtatgalter inglizlar bilan qirgʻoqlarni minimallashtirish evaziga bunday doʻkonlarni konvoylardan chiqarib tashlash siyosatida ustun keldi.[5]

Mazmuni

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dastlabki kolonnalar 1779-yil dekabrda tayyorlanganda (biri konvoy-admiral Villem Krul boshchiligida Gʻarbiy Hindistonga, ikkinchisi konvoy-admiral graf Lodeveyk van Bylandt boshchiligida Fransiya va Oʻrta yer dengiziga) shtatgalter dengiz doʻkonlarini tashuvchilarni bunda istisno qilish haqida yozma koʻrsatma bergan edi. Shuningdek, u "Respublika tomonidan tan olinmagan davlatlar" kemalariga (ya'ni Jon Pol Jonsning kemalari) konvoylar tarkibiga kirishga ruxsat berishni taqiqladi. Nihoyat, u Bylandtga respublikaning betarafligiga xavf soladigan har qanday holatdan qochishni buyurdi.[6]

Britaniya qoʻmondoni, kommodor Charlz Filding. 1780-yil

Admiral Bylandt eskadroni 1779-yil 27-dekabrda Texeldan joʻnab ketdi. U oʻz flagmani Prinses Royal Frederika Sophia Maria liniyasining 54 qurolli kemasi, 40 qurolli Argo (kapitan Yan Hendrik van Kinsbergen), 44 qurolli Zwieten (kapitan Nauman), 26 qurolli Valk (kapitan Silvester) va 26 qurolli signal (Kapitan Mulder)dan iborat edi.[7] Ular 17 nafar gollandiyalik savdogarni kuzatib borishdi.[8] La- Mansh boʻylab bir necha kun xotirjamlik bilan oʻtgandan soʻng karvon 30-dekabr kuni ertalab Britaniya eskadroniga duch keldi. Bu 90 qurolli Commodore Fieldingning HMS Namur, 74 qurolli HMS Courageux (Kapitan Tomas Allen), HMS Kentavr (Kapitan JNP Nott), HMS Thunderer (kapitan Jeyms Bredbi) va HMS Valiant (kapitan Samuel Goodall), 60 qurolli HMS Buffalo (kapitan H. Bromedge), 50 qurolli HMS Portlend (Kapitan Entoni Xant), 32 qurolli HMS Emerald (kapitan Samuel Marshall), 20 qurolli HMS Seaford (kapitan Isaak Preskott) va HMS Camel (kapitan Richard Rodney Bligh), 12 qurolli HMS Hawk (kapitan Richard Myurrey) va 8 qurolli HMS Wolf (kapitan M. Koul) kemalaridan iborat edi.[9] Courageux Gollandiya flagmanini olqishladi va Bylandt bilan suhbatlashishni soʻradi. Filding ikkita parlament deputati bilan qayiq yubordi, ulardan biri uning kapitani Marshall edi. Marshall inglizlar tomonidan golland savdogarlarini jismoniy tekshirishda Bylandtdan rozilik talab qildi.[10]

Bylandt bunday soʻrov misli koʻrilmagan deya javob berdi. Chunki tinchlik davrida konvoy dengiz eskortlarining vijdonliligi odatda qoʻmondon konvoy kontrabandani olib oʻtmaganligini ta'kidlaganida qabul qilinadi. U konvoydagi kemalarning manifestatsiyasini va savdogarlar kontrabandani olib oʻtmaganliklari toʻgʻrisidagi qasamyod bayonotlarini taqdim etdi va karvonda kema yogʻochlari yoʻqligini shaxsan oʻzi nazorat qilganligini qoʻshimcha qildi. Marshall kemalarda kanop yoki temir tashiladimi, deb soʻradi (u aftidan bu haqida yaxshi ma'lumotga ega boʻlgan). Bylandt ular borligini va bu hech qachon kontrabanda hisoblanmaganligini ta'kidladi. Marshall, uning yangi buyrugʻiga koʻra, bu tovarlar kontrabanda ekanligini aytdi. Marshall oʻz talablarini bajarishdan bosh tortayotganini koʻrib, Bylandt bayroq kapitani, jiyani Frederik Sigismond van Bylandtni Filding bilan toʻgʻridan-toʻgʻri muzokaralar olib borish uchun Namurga yubordi. U ham kelishuvga erisha olmadi. Fielding ertasi kuni ertalab Gollandiya kemalarida tintuv boshlashini e'lon qildi. Yosh Bylandt u holda gollandiyaliklar oʻt ochishini aytdi.[11]

Kechasi oʻn ikki gollandiyalik savdogar qochib ketishdi. Ertasi kuni ertalab karvonda besh savdogar qolgan edi.[8] Endi Fielding oʻzining uchta kemasi (Namur va ikkita 74) bilan yoʻlni yopib qoʻydi. Lekin Bylandt Prinses Royal, Argo va Alarm fregati bilan ularni toʻsib qoʻydi (qolgan ikkita Gollandiya kemasi yetib bora olmadi). Shunga qaramay, Namur gollandiyalik savdogarlardan biriga zarba yoʻlladi va Royal Prinses oʻz yoyi boʻylab ikki marta oʻq uzdi. Keyinchalik nima boʻlganligi haqida ingliz va golland versiyalari farq qiladi. Bylandt va kapitanlarining soʻzlariga koʻra, jangovar harakat paytida uchta Britaniya kemalari darhol bilan javob berishgan, Gollandiya kemalari esa oʻzlarining bitta tomoni bilan javob berishgan. Fildingning soʻzlariga koʻra, u bir marta oʻq uzgan, unga keng tomon javob bergan, inglizlar esa oʻzlarining keng tomonlari bilan javob qaytarishgan.[12]

Bu oʻt ochishdan soʻng Bylandt darhol oʻz bayroqlarini almashtirdi va boshqa Gollandiya kemalariga ham xuddi shunday qilish uchun ishora berdi. Bu ajoyib holat edi. Chunki Gollandiyaning doimiy farmoyishlari Gollandiya kemalariga, agar ular jang qilishga qodir boʻlsa, hatto flagman taslim boʻlgan taqdirda ham taslim boʻlishni taqiqlagan. Bylandt harbiy sudida ma'lum boʻlishicha, u Texeldan joʻnab ketishdan oldin kapitanlariga belgilangan signalni berganda taslim boʻlishlari kerakligi haqida muhrlangan buyruq bergan. Keyinchalik u bu maxfiy buyruqlarni yozganini sonlar va qurollar boʻyicha haddan tashqari ustunlikka duch kelishini oldindan bilganligi va unga qarshi qarshilik befoyda boʻlishi bilan izohladi. U bunday holatda faqat "sharafni qondirish" uchun yetarli qarshilik koʻrsatishga qaror qilgan. Bunday holatda oʻz kapitanlari haddan tashqari tajovuzkorlik koʻrsatishiga yoʻl qoʻymaslik juda muhim edi. Chunki bu uning keraksiz mojarolardan qochish maqsadini yoʻq qilardi.[13]

Bu keraksiz qurbonlarning oldini olishga qaratilgan XVIII asr urushining odatiy namunasi edi. Inglizlar ranglar zarbasini quyidagicha talqin qilishdi: jangni toʻxtatish, haqiqiy taslim boʻlish emas. Ular Gollandiya harbiy kemalariga chiqishga urinmadilar. Filding beshta savdogarni tekshirishni davom ettirdi va tegishli ravishda ularni hibsga oldi. U kemalardan kontrabandani topdi. Omborda kanop boʻlaklari saqlangan edi. Keyin u Bylandtga bayroqlarini tiklab, yoʻlda davom etishiga ruxsat beruvchi xabar yubordi. Biroq Bylandt savdogarlar bilan qolishini ma'lum qildi. Keyin Filding Gollandiya harbiy kemalari Oq Ensignga amal qilishlarini talab qildi. Chunki u bir nechta Angliya-Gollandiya shartnomalari boʻyicha huquqqa ega edi. Odatda gollandlar bu protseduraga e'tiroz bildirmasdilar. Bu holatda Bylandt ikkilanib qoldi. Biroq, oʻz flotidan ustun boʻlgan shartnomani imzolash imkoniyatidan qochish va shartnomalarga rioya qilishni xohlaganligi sababli, Bylandt bu talabni bajardi. Gollandiya jamoatchiligi keyinchalik unga qarshi boʻldi. Nihoyat, inglizlar oʻz sovgʻalari bilan Portsmutga suzib ketishdi. Uning ortidan Bylandt kemalari portga kirdi. U kelishi bilanoq Gollandiyaning Britaniyadagi elchisi graf Van Welderenga shikoyat yubordi.[14]

Oqibat

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Gollandiyalik qoʻmondon Lodewijk van Bylandt 1782-yilgi Brest ishi paytida karikaturada tasvirlangan.

Gollandiya jamoatchiligi tekshiruvdan ham, Bylandtning jahldorligidan ham gʻazablandi. Bu holat koʻpchilikning fikricha, xiyonat boʻlmasa ham, qoʻrqoqlik edi. oʻz sharafini himoya qilish va ismini oqlash uchun Bylandt harbiy sudni talab qildi. Kamida yetti admiraldan iborat boʻlgan bu sud tez orada uni oʻziga qoʻyilgan barcha ayblovlardan oqladi. Uning yashirin taslim boʻlish buyrugʻi tushuntirishda biroz yumshoqlikni talab qildi. Biroq, prokuror ayblov uchun bayonot berdi. Bu himoya qilish uchun bayonot sifatida qabul qilinishi mumkin edi. Koʻpchilik hatto Bylandtning xatti-harakati shtatgalterning amerikaliklarni qoʻllab-quvvatlamaslik uchun qilgan fitnasi natijasi deb gumon ham qilishdi.[15]

Siyosiy tartibsizliklar natijasida shtatgalter konvoyga qarshilikni toʻxtatishga majbur boʻldi. Gollandiya bundan buyon oʻzining iqtisodiy sanksiyalarini toʻxtatib qoʻygan Fransiyani qanoatlantirib, toʻliq shartnoma huquqlarini himoya qilishga harakat qildi. Boshqa tomondan, inglizlar shartnoma huquqlarini hurmat qilish kabi da'volarni toʻxtatdilar. 1780-yil aprelda inglizlar 1668-yilgi Tijorat shartnomasini bekor qildilar va bundan buyon Gollandiyaga boshqa neytral davlatlar kabi munosabatda boʻlishlarini, gollandlarga "erkin kema, bepul tovarlar" huquqlarini berishni davom ettirishdan voz kechishlarini e'lon qildilar.[16] Shu bilan birga, Rossiya imperatori Yekaterina II bu voqeadan va undan ham koʻproq ikki rus harbiy kemasi tomonidan ba'zi ispan savdogarlari bilan sodir boʻlgan shunga oʻxshash voqeadan ta'sirlanib, manifest chiqarishga qaror qildi. Unda u "erkin kema, bepul tovarlar" tamoyilini hurmat qilishni talab qildi. Bu huquq urushayotgan tomonlar tomonidan barcha neytrallar uchun amal qilishi kerak edi. Fransiya va Ispaniya bunga rioya qilishdi (Ispaniya sharmandalik bilan kechirim soʻradi), ammo Britaniya hukumati rad javobini berdi. Ushbu deklaratsiya asosan Qirollik dengiz flotiga qaratilgan edi. Keyin Yekaterina boshqa betaraf kuchlar, jumladan, Respublika bilan qurolli betaraflik ligasi (birinchi) boʻyicha muzokaralar boshladi.

Respublika Buyuk Britaniyaga qarshi urushga qoʻshilmasdan turib, Qirollik dengiz flotining oʻz savdosini tortib olishidan himoya qilish imkoniyatini izladi. Biroq, gollandlar Liganing boshqa a'zolari tomonidan oʻz mustamlakalarini kafolatlashni soʻrab, oʻz huquqlarini haddan tashqari oshirib yuborishdi. Yekaterina bunga rozi boʻlishni istamadi. Nihoyat, gollandiyaliklar taklif qilingan shartnomaga rozi boʻlishdi va 1780-yil dekabr oyida Ligaga qoʻshilishdi. Inglizlar amerikalik qoʻzgʻolonchilarni yashirin qoʻllab-quvvatlaganliklari uchun Gollandiyaga urush e'lon qilib, bu gambitni inkor etdilar. Shu bilan Liganing boshqa a'zolariga gollandlarga qurolli yordamini toʻxtatish uchun bahona topib berdilar. Bu voqealardan soʻng Toʻrtinchi Angliya-Gollandiya urushi boshlandi.[17]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Edler, p. 96
  2. ↑ Edler, p. 100
  3. ↑ Edler, pp. 100–117
  4. ↑ De Jonge, pp. 391– 395
  5. ↑ De Jonge, pp. 396–398
  6. ↑ De Jonge, p. 407, note 1
  7. ↑ De Jonge, p. 407
  8. ↑ 8,0 8,1 Fiske, p. 153
  9. ↑ Beatson, p. 198
  10. ↑ De Jonge, pp. 408– 409
  11. ↑ De Jonge, pp. 409–411
  12. ↑ Fiske, p. 153; De Jonge, pp. 412– 413 and fn. 2 on 412
  13. ↑ De Jonge, pp. 413–414 and p. 413 fn. 1
  14. ↑ De Jonge, pp. 414–416
  15. ↑ De Jonge, pp. 418–428
  16. ↑ Edler, pp. 134–136
  17. ↑ Edler, pp. 138–173

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Beatson, Robert. Naval and Military Memoirs of Great Britain, from 1727 to 1783. Longman, Hurst, Rees and Orme, 1804. 
  • Edler, F. (2001; repr. 1911 ed.) The Dutch Republic and The American Revolution. University Press of the Pacific, ISBN 0-89875-269-8
  • Fiske, J. (1919) The American Revolution
  • (niderlandcha) Jonge, J.C. de (1869) Geschiedenis van het Nederlandsche Zeewezen (third edition)[1]

' 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Filding_va_Bylandt_ishi&oldid=4414359" dan olindi