Forsivonlar

Forsivonlar yoki parsivonlar, parsibonlar (frsy̰wạn, prsy̱wạn, prsy̰bạn) ― Afgʻonistonning fors tilida soʻzlashuvchi aholisining umumiy nomi boʻlib, ularning tili rasmiy ravishda doriy tilining shevasi hisoblanadi. Afgʻonistonda koʻchmanchilik bilan hayot kechiradigan va fors-tojik shevalarida soʻzlashuvchi hazoralar hamda choraymoqlardan farqli oʻlaroq, fors tilida soʻzlashuvchi, shaharlar va qishloqlarda oʻtroq hayot kechiruvchi, dehqonchilik bilan shugʻullanadigan aholi vakillarining barchasi forsivonlar deb ataladi. Shu maʼnoda ushbu atamani tojiklar etnonimi bilan maʼnodosh deyish mumkin. Shu bilan birga, gʻarb manbalarida berilgan taʼriflarga koʻra ushbu atama koʻp hollarda tor maʼnoda tushuniladi: Afgʻonistonning sharqi va shimoli-sharqida yashovchi sunniy tojiklardan farqli oʻlaroq, mamlakatning gʻarbiy va janubi-gʻarbiy qismida fors tilida soʻzlashuvchi shialar, qoʻshni Eronning shia aholisi avlodlari forsivonlar deb ataladi (Xuroson va Seyiston)^[1]. Afgʻonistonda fors tilida soʻzlashuvchilar tojiklar deb ham atalishi mumkin.

Nomning kelib chiqishi

Forsivon lingvoetnonimi (forsīvon, pers forscha: فارسیوان fɒrsivɒ'n], pushtucha: فارسیوان fɑrsiwɑ'n]) pushtu tilidagi -wān qoʻshimchasi asosida shakllangan *fārsī(za)bān" – „fors tilida soʻzlashuvchi“ soʻzidan olingan deb hisoblanadi. Tojik etnonimi bilan bir qatorda, koʻchmanchilik anʼanalarini davom ettirgan, fors va pushtu tillarida soʻzlashuvchi qabilalarga qarama-qarshi maʼnoda ushbu soʻzning yana bir sinonimi sifatida dehkani (dariycha: دهقان [dɪhqɒ'n]) „dehqon“, „oʻtroq aholi“ atamasi ham ishlatiladi.

Aholi soni

Fors tilida soʻzlashuvchi odamlarning (sunniylar va shialar) Afgʻoniston aholisi (taxminan 30 million kishi) tarkibidagi ulushi soʻnggi hisob-kitoblarga koʻra 38 foizga yaqinlashadi^[2], bu 11 milliondan ortiq kishiga toʻgʻri keladi.

Afgʻon shia forsivonlari

Forsiyzabon oʻtroq aholining yagona tili miloddan avvalgi 2-ming yillik oʻrtalarida turkiy-moʻgʻullar bosqinlari va ayrim vohalarning (Marv, Termiz va boshqalar) turkiylashtirilishi natijasida yoʻqotilgan. Afgʻonistonning sharqiy, tojik viloyatlaridan oʻtroq oʻzbeklar, koʻchmanchi choraymoqlar va hazoralar bilan ajralib turadigan gʻarbiy viloyatlari XVIII asrgacha Eron Xurosoni bilan bir butun boʻlgan va uzoq vaqt davomida Safaviylarga tegishli joylar hisoblangan, bu esa ularning hududida shialikning keng tarqalishini oldindan belgilab bergan. Eron Xurosoni va Seyistonining forsiy aholisini davom ettiruvchi forsiyzabon shialar asosan gʻarbiy viloyatlar, jumladan Hirot, Farah, Nimrozda toʻplangan. Bu hududlarning „doriy“ shevalari anʼanaviy Tehron shevasidan farq qilsa-da, Eronning Xuroson-Seyiston shevalariga yaqin. Fors shialari Hilmand, Qandahor, Gʻazna viloyatlarida ham mavjud. Afgʻonistonning qizilboshli forsiylari – shaharlarda yashovchi fors askarlari va amaldorlarining avlodlari bilan ulardan ajralib turadi^[3].

Yana qarang

Manbalar

↑ „L. Dupree. AFGHANISTAN iv. Ethnography“. 2010-yil 8-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 18-avgust.
↑ ABC NEWS/BBC/ARD POLL – AFGHANISTAN: WHERE THINGS STAND, February 9th, 2009, p. 38-40
↑ Savory, Roger M. (1965) „The consolidation of Safawid power in Persia“ In Savory, Roger M. (1987) Studies on the History of Ṣafawid Iran Variorum Reprints, London, ISBN 0-86078-204-2, originally published in Der Islam no. 41 (October 1965) pp. 71-94

[1] „L. Dupree. AFGHANISTAN iv. Ethnography“. 2010-yil 8-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 18-avgust.

[2] ABC NEWS/BBC/ARD POLL – AFGHANISTAN: WHERE THINGS STAND, February 9th, 2009, p. 38-40

[3] Savory, Roger M. (1965) „The consolidation of Safawid power in Persia“ In Savory, Roger M. (1987) Studies on the History of Ṣafawid Iran Variorum Reprints, London, ISBN 0-86078-204-2, originally published in Der Islam no. 41 (October 1965) pp. 71-94

[1]

[2]

[3]