Foydalanuvchi:Gayratov Farrukh/Buyuk davlatlar
Buyuk davlatlar- Ko'pgina tarixchilarning fikriga ko'ra, 20-asr boshlariga kelib Yevropada "buyuk" maqomiga da'vo qilgan besh-oltita davlat mavjud edi: Buyuk Britaniya, Rossiya, Fransiya, Germaniya imperiyasi (Prussiyaning vorisi sifatida), Italiya (bundan keyin). 1860-yillarda mamlakatning birlashishi) va Avstriya-Vengriya (Avstriya imperiyasining vorisi sifatida).
"Buyuk kuch" tushunchasi Napoleon urushlari tugaganidan va "Yevropa kontserti" tizimi yaratilganidan keyin keng tarqaldi. Bu iborani nemis tarixchisi Leopold fon Ranke 1833 yilda “Buyuk kuchlar” (nem. Die großen Mächte) deb nomlangan fundamental asarini nashr etgan holda ilmiy muomalaga kiritgan. Zamonaviy geosiyosatda u BMT terminologiyasida (yarim rasmiy ravishda), siyosatchilar va ekspertlar tomonidan qo'llaniladi.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]"Buyuk davlatlar" maqomi birinchi marta 1814-1815 yillardagi Vena kongressida rasman tan olingan Muqaddas Ittifoqning tashkil etilishi bilan bu maqom Frantsiyaga qarshi koalitsiyada ishtirok etuvchi to'rtta davlat - Buyuk Britaniya, Avstriya, Prussiya, Rossiya uchun, 1818 yildan esa Fransiya uchun ham mustahkamlandi. Xalqaro munosabatlarning yangi tizimining ("kontsert diplomatiyasi" deb ataladigan) o'ziga xos xususiyati urushdan keyingi Yevropadagi har qanday hududiy o'zgarishlarga buyuk davlatlarning roziligi zarurati edi.
1848-1849 yillardagi Yevropa inqiloblaridan keyin o‘rnatilgan tizimdagi kuchlar muvozanati o‘zgara boshladi. Ko'pgina tarixchilarning fikriga ko'ra, 20-asr boshlariga kelib Evropada "buyuk" maqomiga da'vo qilgan besh- olti kuch mavjud edi: Buyuk Britaniya, Rossiya, Frantsiya, Germaniya imperiyasi Prussiyaning vorisi), Italiya (1860-yillarda mamlakat birlashgandan keyin) va Avstriya-Vengriya (Avstriya imperiyasining vorisi sifatida). Ikkinchisi Birinchi jahon urushidagi mag'lubiyat va keyingi qulashdan keyin "buyuk davlat" maqomini abadiy yo'qotdi. Buyuk davlatlar maqomiga yaqinlashib qolgan Usmonli imperiyasi ham parchalanib ketdi. 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida Amerika Qoʻshma Shtatlari (ammo Birinchi jahon urushigacha xalqaro siyosatga unchalik taʼsir koʻrsatmagan) va modernizatsiya qilingan Yaponiya Yevropadan tashqari yirik davlatlar qatoriga kira boshladi. 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida.
Bir qator tarixchilarning hisob-kitoblariga ko‘ra, 19-20-asrlardagi ko‘pgina xalqaro to‘qnashuv va urushlarda buyuk davlatlar u yoki bu tarzda ishtirok etgan.
1919 yilgacha buyuk davlatlar konferentsiyalarda tub xalqaro muammolarni hal qildilar, buning natijasida ular o'zaro xalqaro shartnomalar tuzdilar. Sivilizatsiyalashgan davlatlar maqomiga ega bo'lgan qolgan mamlakatlar avtomatik ravishda ushbu shartnomalarda belgilangan tartibni tan olishga taklif qilindi. 1919 yilda Millatlar Ligasi doimiy xalqaro organ sifatida tashkil etilgan bo'lib, u boshqa narsalar qatori ilgari buyuk davlatlarning konferentsiyalarida hal qilingan muammolarni hal qilish uchun mo'ljallangan. Birlashgan Millatlar Tashkiloti 1945 yilda Millatlar Ligasining vorisi bo'ldi[14].
“Buyuk kuchlar”ning rasmiy maqomi BMT Xavfsizlik Kengashining besh doimiy aʼzosi tomonidan saqlanib qolgan. Bu mamlakatlarning barchasi "eski" yadroviy davlatlardir. Shu bilan birga, Z.Bjezinskiy va boshqa deyarli barcha jahon siyosatshunos-ekspertlarining fikricha, 20-asr oxiriga kelib Yaponiya haqiqiy buyuk davlatlar (iqtisodiy, texnologik va moliyaviy jihatdan ikkinchi asosiy davlat) qatoriga qaytdi. G'arbning [manba 1828 kun ko'rsatilmagan] 20-asr oxiridan beri) va qayta birlashtirilgan Germaniya (Yevropa Ittifoqi rahbari). Bundan tashqari, ularga qo'shimcha ravishda, 21-asrning zamonaviy dunyosida BRIKSning boshqa a'zolari Hindiston va Braziliya, shuningdek (kamroq) Janubiy Afrika va Italiya.
Uzoq vaqt davomida buyuk davlatlar xalqaro muzokaralarda o‘z ta’siridan foydalanib, boshqa ishtirokchilarning manfaatlarini hisobga olmasdan, “teng bo‘lmagan” shartnomalar tuzdilar. Ikkinchi jahon urushidan keyin vaziyat o'zgara boshladi. Garchi bugungi kunda buyuk davlatlar “umumiy shartnomalar”ni mustaqil ravishda o‘zgartirish imkoniyatiga ega bo‘lmasalar-da, odatda “nomaqbul qayta ko‘rib chiqish”ni to‘sishga qodir. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Nizomida tinchlik va global xavfsizlikni ta’minlash uchun asosiy mas’uliyat Buyuk Davlatlarga yuklangan.
Financial Times 2014 yil iyun oyida ta'kidlaganidek: "Dunyo buyuk kuchlar raqobatining navbatdagi davrida global boshqaruv haqidagi postmodern orzulardan uyg'onmoqda".
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]
•https://encarta.msn.com/encyclopedia_761590309/Great_Powers.html