Kontent qismiga oʻtish

Foydalanuvchi:Bintu Zoir/qumloq

Vikipediya, erkin ensiklopediya
Toshkent viloyati Boʻka tumanidagi dala maydonida paxta terish jarayoni

Oʻzbekistonda paxta yetishtirish davlatning qishloq xo'jaligi sektorida muhim rol oʻynaydi. Sababi paxta davlatning asosiy ekinlaridan biri boʻlib, 2006-yilgi eksport hajmining 17%ini tashkil etgan[1]. Yiliga 1 million tonnaga yaqin paxta ishlab chiqarish (jahon paxta ishlab chiqarishining 4–5%i) va 700-800 ming tonna eksport hajmi (jahon eksportining 10%i) bilan Oʻzbekiston paxta yetishtirish boʻyicha 8-oʻrinni, paxta eksporti boʻyicha esa 11-oʻrinni egallaydi[2]. Shu sababli ham Oʻzbekistonda paxtaga nisbatan oq oltin deya taʼrif berilgan[3].

2017-yilgacha ushbu sanoat davlat nazorati ostida boʻlgan. Har yili paxta terimiga ikki millionga yaqin aholi jalb qilingan. Ularning koʻpchiligi paxta dalalarida kam yoki umuman maoshsiz ishlashga majbur qilingan. Iqtisodiyoti boʻyicha dunyoda 82-oʻrinni egallagan davlat uchun oʻsha mahalda paxta hal qiluvchi ahamiyatga ega.

Yillar davomida paxta yetishtirish kamayishda davom etdi. Misol uchun 1988-yilda respublikada 8000 toy paxta yetishtirilgan boʻlsa, 2012 yilga kelib bu raqam 4500 toyga (1 million tonna) kamaydi. Ushbu pasayish tendentsiyasining asosiy sababi talab yuqori boʻlgan oziq-ovqat ekinlari yetishtirilishiga ustunlik berish bilan bogʻliq. Paxta eksporti asosan Xitoy, Bangladesh, Koreya va Rossiyaga toʻgʻri keladi. Oʻzbekiston paxtani qayta ishlash zavodlarini koʻpaytirish orqali paxta toʻqimachilik mahsulotlarini ishlab chiqarishni rivojlantirish harakatini boshladi[2][4]. Inson huquqlari boʻyicha hisobotlarda bolalar mehnati va majburiy mehnatni oʻz ichiga olgan mehnat sharoitlari, shuningdek, Orol dengiziga yoʻnaltirilgan suv oqimini oʻzgartirish orqali yetkazilgan vayronagarchilik tufayli koʻplab global kompaniyalar tomonidan boykot eʼlon qilinganidan soʻng, Oʻzbekiston paxta sanoati jiddiy zarar koʻrdi[5].

2022-yil mart oyida Cotton Campaign oʻzbek paxtasini boykot qilish chaqirigʻini tugatdi[6]. Bu 2016-yilda hokimiyatga kelganidan beri Oʻzbekistonda majburiy mehnatni qonundan tashqariga chiqarishga vaʼda bergan amaldagi prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan Oʻzbekistonda amalga oshirilgan islohotlar ortidan sodir boʻldi[7]. 2022-yilda Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) Oʻzbekiston paxta sanoati bolalar va majburiy mehnatdan xoli ekanligini eʼlon qildi[8]. 2022-yil sentabrida Prezident fermerlar uchun kvota tizimi bekor qilingani, paxta eksport qilinmay, oʻzimizda qayta ishlanayotgani haqida xabar berdi[9].

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻzbekiston zaminida yetishtirilgan paxta taxminan 2000 yil avval xitoyliklar tomonidan qayd etilgan[10]. Sovet Rossiyasi va Oʻzbekiston SSR davrida paxta yetishtirish keskin oʻsdi, Oʻzbekiston SSR sovet mahsulotining 70% ni tashkil etdi[10]. Hukumat sanoatni qattiq nazorat qilib, kolxozlarda (kolxozlarda) samarali ishlab chiqarishni ta'minlash uchun kvotalar joriy qildi[10].


1976-1983 yillarda mamlakat rahbariyati o‘zbek paxtasi hosildorligini yolg‘on oshirib yuborish yo‘li bilan Sovet Markaziy bankini aldab, Sharof Rashidov davridagi eng shov-shuvli janjal sifatida “paxta mojarosi”ni yaratdi [11]; buning natijasida O‘zbekistonning siyosiy elitasini obro‘sizlantirishga olib keldi. O‘zbekiston[12]. Mustaqillikka erishganimizdan beri sovet uslubidagi kvotalar saqlanib qoldi va Oʻzbekiston hukumati milliy sanoatda hamon hukmronlik qilmoqda[13].

Yagona mahsulot iqtisodiyoti bilan bogʻliq xavflar va aholining oziq-ovqat xavfsizligini hisobga olgan holda Oʻzbekiston paxta yetishtirishni qisqartirish bilan birga, don yetishtirishni diversifikatsiya qilishga oʻtmoqda. Shunday qilib, paxta ekiladigan maydonlar 1990-yildagi 1,8 million gektardan 2006-yilda 1,4 million gektarga qisqartirildi, boshoqli ekin maydonlari esa 1,0 milliondan 1,6 million gektarga oshdi (qisman ozuqa ekinlari uchun ajratilgan maydonlar hisobidan)[14]. Diversiyalash harakatlarining yana bir sababi ekologiya bo'lishi mumkin, chunki paxta yetishtirish uchun zarur bo'lgan ko'p miqdorda sug'orish va o'g'itlash Orol dengizining qurishi va atrofdagi tuproqlarning kuchli ifloslanishiga olib keldi.

Dehqonchilik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Paxta aprel-may oylarida ekilib, sentyabrda yig'ib olinadi. Ekinzorlar Aydar koʻlining chekkasida (Buxoro yaqinida), shuningdek, maʼlum darajada Toshkentda Sirdaryo boʻylab, Amudaryo boʻyida Turkmaniston bilan chegaradosh hududda toʻplangan. 2010–11-yillarda paxta ekish maydoni qariyb 1,3 million gektarni, lint hosildorligi esa 752 kg/gektarni tashkil etdi. Respublikamizda ekiladigan paxtaning Okdare 6, Namangan 77 va Toshkent 6 navlari keng tarqalgan. Biroq, yuqori mahsuldor va ertapishar paxta yetishtirish zarurligini yuqori baholagan holda, 2009 yildan boshlab yangi navlar qabul qilindi; Bu navlar: Buxoro 102, Buxoro 8, Andijon 35 va Xorazm 150. Paxta xo'jaliklarining ko'pchiligi sug'oriladi, ammo suv yo'qotilishini kamaytirish uchun suv ta'minoti tizimini qayta tiklash zarur. Zararkunandalarga qarshi biologik usullar bilan tegishli tarzda kurash olib boriladi[4].

Majburiy mehnat

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Paxta yetishtirishda majburiy bolalar mehnati O‘zbekistonda amaliyotdir va O‘zbekiston hukumati uzoq vaqtdan buyon 9 yoshli bolalarni sanoatda ish bilan ta’minlab keladi[15]. Bolalar yoshligidanoq “paxta” deb ataladigan hosilni intiqlik bilan kutish va paxta terimidan zavqlanish, “o‘z xalqi ravnaqiga hissa qo‘shish imkoniyati” sifatida tarbiyalanadi[13]. Ko'pgina fermerlar paxta yetishtirishga majbur bo'ladilar, lekin davlat uni eksport qilishdan foyda oladi[16]. Agar davlat ishchilari va mutaxassislar ishlashdan bosh tortsalar, ular kamroq daromad bilan jazolanishi va bolalar ishchilari kaltaklanishi mumkin[15].

Anti-Slavery International tashkiloti mamlakatdagi paxta sanoati sharoitini “dahshatli” deb ta’riflaydi[15]. Cotton Campaign 2007 yilda Vashingtonda Oʻzbekistonda inson huquqlarini yaxshilash maqsadida tashkil etilgan. Ular Karimov ma’muriyati “inson huquqlarini tan olishga chaqiruvchi, ularning inson huquqlarini poymol qiluvchi, so‘z va matbuot erkinligini inkor etuvchi O‘zbekiston fuqarolarini hibsga oladi, qiynoqqa soladi va surgun qiladi” va mamlakatdagi majburiy mehnat tizimi “inson huquqlarini buzadi”, deb da‘vo qilmoqda. O‘zbekiston fuqarolarini himoya qiladi va kelajak avlodlarni qashshoqlik tsikliga mahkum etadi va “odam savdosiga qarshi xalqaro konventsiyani va Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasini ochiqdan-ochiq buzadi”. Xalqaro Mehnat Tashkilotiga mamlakatdagi ishlab chiqarishni kuzatishga ruxsat berish[16].

O‘zbekistondagi huquqbuzarliklar haqidagi inson huquqlariga oid hisobotlar natijasida H&M, Tesco, IKEA, Adidas va Marks & Spencer kabi bir qancha kompaniyalar o‘zlarini tark etishdi va O‘zbekiston paxtasidan foydalanishni oldini olish va boykot qilish uchun qo‘llaridan kelgan barcha ishni qilayotganliklarini e‘lon qilishdi. mahsulotlarida[13][15]. IKEA matbuot kotibi Jozefin Torell shunday dedi: "Biz o'zbek paxtasi mahsulotimizda ishlatilmasligi uchun qo'limizdan kelganini qilamiz, biroq paxta sanoati uchun kuzatuv jarayoni mustahkam emas. Masalan, Bangladesh misolida, bu erda juda ko'p. Ishlab chiqarishda ishlatiladigan paxta an'anaviy ravishda O'zbekistondan olinadi, IKEA yetkazib beruvchilari Hindistondan sotib olishlari shart"[15]. 2014 yil oktyabr oyida Tesco Responsible Sourcing Network kompaniyasining paxtani O'zbekistondan olmaslik haqidagi va'dasini imzoladi. Tesco kompaniyasining manbalar bo‘yicha mas’ul direktori Giles Bolton shunday dedi: “Tesco 2007-yilda yetkazib berish zanjirida o‘zbek paxtasidan foydalanishni taqiqlagan birinchi chakana sotuvchilardan biri bo‘ldi va biz hozir Paxta garovini imzolaganimizdan juda faxrlanamiz. Paxtani yo‘q qilish majburiy mehnat bilan tanlab olish mas'uliyatli manbalarni qidirish jarayonidagi muhim qadamdir[17].

Xalqaro bosim va paxtani boykot qilishdan kelib chiqadigan sanoat tahdidiga javoban, mamlakatdagi sharoit asta-sekin yaxshilanmoqda. 2012 yil boshida O‘zbekiston Bosh vaziri Shavkat Mirziyayev (Karimovdan keyin O‘zbekiston prezidenti lavozimini egallagan) bolalarning paxta dalalarida ishlashini taqiqlovchi farmon chiqardi[13]. Biroq, ko'plab mutaxassislar, jumladan, o'qituvchilar, kollej o'qituvchilari, shifokorlar va hamshiralar hali ham o'rim-yig'im paytida dalada ishlashga majbur bo'lishadi[13]. Endilikda taqiqlangan defoliant Butifos paxta dalalarida ishlaydigan ayollardan tug'ilgan chaqaloqlar o'limi va tug'ilish nuqsonlari darajasining juda yuqori bo'lishi uchun javobgardir[18].

2014 yil dekabr oyida AQSh Mehnat Departamenti tomonidan chiqarilgan Bolalar mehnati yoki majburiy mehnat orqali ishlab chiqarilgan mahsulotlar roʻyxati paxta sanoatida hali ham voyaga etmagan bolalar va shartnoma asosida ishlaydigan ishchilar ishlayotgani haqida xabar berilgan edi.

O‘zbek paxtasini boykot qilish kampaniyasida 2015, 2016 va 2017-yillarda paxta sanoatidagi majburiy mehnatga oydinlik kiritgani uchun hibsga olinib, ruhiy kasalliklar shifoxonalarida saqlanayotgan o‘zbek huquq himoyachisi Elena Urlaeva katta rol o‘ynadi[19].


Paxta taqiqini bekor qilish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2022 yil mart oyida Cotton Campaign oʻzbek paxtasini boykot qilishga chaqiruvini tugatdi[7]. Bu 2016-yilda hokimiyatga kelganidan beri O‘zbekistonda majburiy mehnatni qonundan tashqariga chiqarishga va’da bergan amaldagi prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan O‘zbekistonda amalga oshirilgan keng ko‘lamli islohotlardan so‘ng sodir bo‘ldi[7]. 2022 yilda Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) Oʻzbekiston paxta sanoati bolalar va majburiy mehnatdan xoli ekanligini eʼlon qildi[7].. XMT maʼlumotlariga koʻra, “mamlakat 2021 yilgi paxta yetishtirish siklida tizimli majburiy mehnat va tizimli bolalar mehnatiga barham berishga muvaffaq boʻldi”. 2022-yil sentabrida AQSh hukumati ham paxtaga qoʻyilgan taqiqni bekor qildi. Unda bolalar mehnati yoki majburiy mehnat yo‘li bilan ishlab chiqarilgan mahsulotlar ro‘yxatidan chiqarilgan o‘zbek paxtasi keltirilgan. Bu AQSH subʼyektlarining Oʻzbekistondan paxta va paxtadan tayyorlangan mahsulotlarni import qilishiga toʻsqinlik qilayotgan yagona qonuniy toʻsiq edi[20].

Bugungi kunda O'zbekistonda paxta sanoati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

O‘zbekistonda Prezident qarori bilan 2020-yil mart oyidan boshlab paxta bozori liberallashtirildi. Davlat tomonidan paxta yetishtirish, narxlari va majburiy sotish rejasini tartibga solish 2020-yil bekor qilindi. 2020-2021-yilda paxta yetishtirish maydoni 980 000 gektar, ishlab chiqarish taxminan 3,1 million toyni (taxminan 670 000 MT) tashkil etadi.[21].

O'zbekiston hukumati tomonidan paxtani qayta ishlash va toʻqimachilik sanoatini rivojantirish uchun ko'p mablag' ajratildi. Natijada, 2017-yildan boshlab paxtani qayta ishlash 2017-yildagi paxta hosilining 40 foizidan 2022-yilda 100 foizga oshgan[22]. 2022-yilning sentabr oyida dehqonlar uchun kotirovka tizimi Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan bekor qilindi. Endilikda paxta eksporti to'xtatilib, o‘zimizda qayta ishlanadigan bo'ldi[9].

Paxta sanoatiga O‘zbekiston ham sezilarli darajada sarmoya kiritdi. Amerikaning Silverleafe kompaniyasi 2018-yilda Jizzax viloyatida paxta klasterini rivojlantirishga ko'p mablag' sarfladi[23]. Jumladan, mahsulotlarni to‘liq kuzatish imkonini yaratish ustida ishlamoqda. 2022-yilda O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev kompaniyaning bosh direktori Dan Pattersonni “Do‘stlik” ordeni bilan taqdirlangan[24].

Oʻzbekiston paxtasi eksporti Rossiya-Ukraina urushi va Rossiya harbiy sanoatiga kiritilgan sanksiyalar bilan bogʻliq mojaroga sabab boʻldi. Uyushgan jinoyatchilik va korrupsiya haqida hisobot berish loyihasi (OCCRP), Vlast va iStories maʼlumotlariga koʻra, 2022-yil 24-fevraldan soʻng Oʻzbekiston Rossiyaga portlovchi moddalar va porox ishlab chiqarish uchun asosiy komponentlar boʻlgan paxta tsellyulozasi va nitrotsellyuloza eksportini sezilarli darajada oshirgan. “Ekonomichna pravda” nashrining yozishicha, kamida ikkita yirik o‘zbekistonlik eksportyor Rossiya harbiy-sanoat kompleksi korxonalari bilan hamkorlik qilib kelgan. Rossiya Federatsiyasi Federal Soliq Xizmati hujjatlari kamida uchta Rossiya kompaniyasi - Bina Group, Ximtrade va Lenahim - AQSh sanksiyalari ostida Rossiyadagi import paxta tsellyulozasini harbiy zavodlarga sotganini tasdiqlaydi[25][26][27].


Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Uzbekistan in Numbers 2006, State Statistical Committee of the Republic of Uzbekistan, Tashkent, 2007 (ruscha).
  2. ↑ 2,0 2,1 „Cotton This Week“. International Cotton Advisory Committee (2005-yil fevral). 2012-yil 13-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 13-may.
  3. ↑ uz:Perifraza
  4. ↑ 4,0 4,1 „Cotton Fact Sheet,Uzbekistan“. ICAC Organization. 2013-yil 3-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 14-may.
  5. ↑ „Forced Labor Andoza:As written Now in Uzbekistanʼs Cotton Fields“. 2017-yil 31-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 29-sentyabr.
  6. ↑ „Uzbekistan“.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 „Uzbekistan: Cotton Slave Labor Out, Human Rights Ombudsman In? | Eurasianet“. Qaraldi: 2023-yil 30-mart.
  8. ↑ „Uzbek cotton is free from systemic child labour and forced labour“ (2022-yil mart).
  9. ↑ 9,0 9,1 „"Uzbekistan is no longer exporting gas and cotton" – Shavkat Mirziyoyev“.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Zanca, Russell G.. Life in a Muslim Uzbek Village: Cotton Farming After Communism CSCA. Cengage Learning, 2011 — xii, xxi, 66-bet. ISBN 978-0-495-09281-0. Qaraldi: 2013-yil 13-may. 
  11. ↑ Clark, William A.. Crime and Punishment in Soviet Officialdom: Combating Corruption in the Political Elite, 1965 - 1990. M.E. Sharpe, 1993 — 187–-bet. ISBN 978-1-56324-056-0. Qaraldi: 2013-yil 13-may. 
  12. ↑ Melvin, Neil. Uzbekistan: Transition to Authoritarianism on the Silk Road. Harwood Academic Publ, 2000 — 25–-bet. ISBN 978-90-5823-029-4. Qaraldi: 2013-yil 13-may. 
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 „Doctors and nurses forced to pick cotton“. BBC (2012-yil 16-oktyabr). Qaraldi: 2013-yil 13-may.
  14. ↑ Agriculture in Uzbekistan 2006, State Statistical Committee of Uzbekistan, Tashkent, 2007 (ruscha).
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 „H&M comes under pressure to act on child-labour cotton“ (2012-yil 15-dekabr). Qaraldi: 2013-yil 13-may.
  16. ↑ 16,0 16,1 „END FORCED LABOR IN THE COTTON SECTOR OF UZBEKISTAN“. Cottoncampaign.org. Qaraldi: 2013-yil 13-may.
  17. ↑ „Archived copy“. 2014-yil 3-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 3-noyabr.
  18. ↑ New Scientist. Reed Business Information, 18 November 1989 — 22–-bet. Qaraldi: 2013-yil 13-may. 
  19. ↑ „Arrested, threatened, beaten: The Uzbekistan activist who won't give up“. BBC News (2015-yil 29-iyun). Qaraldi: 2017-yil 29-noyabr.
  20. ↑ „US government lifts ban on imports of cotton from Uzbekistan“ (2022-yil 29-sentyabr).
  21. ↑ „Uzbekistan: Cotton and Products Annual“.
  22. ↑ „New opportunities identified for the development of cotton growing and the textile industry“.
  23. ↑ „Home page - Silverleafe“. Qaraldi: 2023-yil 30-mart.
  24. ↑ „Sign in - insidedenim: Global denim industry news and views site“. insidedenim.com. Qaraldi: 2023-yil 30-mart.
  25. ↑ „Central Asian Cotton Powers Russia's Sanctioned Gunpowder Plants“.
  26. ↑ „White and fluffy death. How Uzbekistan and Kazakhstan help Russians produce gunpowder“.
  27. ↑ „Порох, хлопок и принудительный труд. Кто поставляет сырье российским оружейным заводам?“.(ruscha) 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Foydalanuvchi:Bintu_Zoir/qumloq&oldid=5276014" dan olindi