Kontent qismiga oʻtish

Friedrich Ebert

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Friedrich Ebert

Friedrich Ebert 1925-yilda
Germaniyaning birinchi prezidenti
Mansab davri
1919-yil 11-fevral – 1925-yil 28-fevral
Kansler Philipp Scheidemann
Gustav Bauer
Hermann Müller
Constantin Fehrenbach
Joseph Wirth
Wilhelm Cuno
Gustav Stresemann
Wilhelm Marx
Hans Luther
Oʻtmishdoshi Vilgelm II (Germaniya Imperatori)
Vorisi Paul von Hindenburg
Germaniya kansleri
Mansab davri
1918-yil 9-noyabr 9 November 1918 – 13 February 1919 – 1919-yil 13-fevral
Oʻtmishdoshi Max von Baden
Vorisi Philipp Scheidemann
Prussiya bosh vaziri
Mansab davri
1918-yil 9-noyabr – 1918-yil 11-noyabr
Oʻtmishdoshi Max von Baden
Vorisi Paul Hirsch
Sotsial demokratik partiya raisi
Mansab davri
1913-yil 20-sentabr – 1919-yil 15-iyun
Oʻtmishdoshi August Bebel
Vorisi

Herman Müller

Otto Wels
Reyxstag a'zosi
Mansab davri
1912-yil 7-fevral – 1918-yil 9-noyabr
Oʻtmishdoshi Friedrich Linz
Shaxsiy maʼlumotlari
Tavalludi 1871-yil 4-fevral
Heidelberg Germaniya
Vafoti 1925-yil 28-fevral
Berlin, Veymar Respublikasi
Fuqaroligi Germaniya
Turmush oʻrtogʻi Louise Rump


Friedrich Ebert (Fridrix Ebert) — (1871-yil 4-fevral — 1925-yil 28-fevral) Germaniya Sotsial-demokratik partiyasining (SPD) nemis siyosatchisi va 1919-yildan 1925-yilda vafotigacha Germaniyaning birinchi prezidenti boʻlgan.

Ebert 1913-yil avgust oyida Bebelning oʻlimi tufayli SPD rahbari etib saylandi. 1914-yilda, u rahbarlikni qabul qilganidan koʻp oʻtmay, partiya Ebertning Birinchi Jahon urushidagi Germaniya urushini moliyalashtirish uchun urush kreditlarini qoʻllab-quvvatlashini soʻragan. Urush paytida jamiyatdagi barcha kuchlarni urushni muvaffaqiyatli yakunlashga jamlash uchun siyosiy partiyalar oʻrtasidagi ichki masalalar boʻyicha nizolarni bostirish kerak edi. U urushga qarshi boʻlgan partiyadagilarni ajratib olishga harakat qildi, lekin boʻlinishning oldini olmadi.

Ebert 1918-1919-yillardagi Germaniya inqilobida hal qiluvchi shaxs edi. Birinchi jahon urushi oxirida Germaniya respublikaga deb eʼlon qilinganda, u birinchi kansler boʻldi. Uning oʻsha davrdagi siyosati birinchi navbatda Germaniyada tinchlik va osoyishtalikni tiklashga, soʻllarni bostirishga qaratilgan edi. Bu maqsadlarni amalga oshirish uchun u konservativ va millatchi siyosiy kuchlar, xususan, general Vilgelm Groener va oʻng qanot Freikorps boshchiligidagi harbiylar rahbariyati bilan ittifoq tuzdi. Ularning yordami bilan Ebert hukumati bir qator sotsialistik va kommunistik qoʻzgʻolonlarni, shuningdek, oʻngdagi qoʻzgʻolonlarni, shu jumladan Kapp Putschni magʻlub etdi. Bu meros uni yetakchi tarixiy shaxsga aylantirdi.

Yoshligi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
F.Ebert 1890-yil.

Ebert 1871-yil 4-fevralda Germaniya imperiyasining Geydelberg shahrida tikuvchi Karl Ebert (1834-1892) va rafiqasi Katarina(1834-1897) oilasida tugʻilgan. Toʻqqiz farzandning yettinchisi edi. Uning uchta ukasi yoshligida vafot etgan[1][2][3][4]. Garchi u universitetda oʻqishni xohlagan boʻlsa-da, oilasida mablagʻ yoʻqligi sababli buning iloji boʻlmadi. Buning oʻrniga, u 1885-yildan 1888-yilgacha sarrojlik kasbini egalladi[5]. Ebert nemis odatiga koʻra, Germaniya boʻylab sayohat qildi, mamlakatni koʻrdi va oʻz hunarining yangi yopnalishlarini oʻrgandi. Manngeymda uni amakisi 1889-yil]]da unga aʼzo boʻlgan Sotsial-demokratik partiya bilan tanishtirgan[5][6]. Ebert Karl Marks va Fridrix Engelsning asarlarini oʻrgangan boʻlsa-da, u oʻsha paytdagi ishchilar ahvolini yaxshilaydigan amaliy va tashkiliy masalalarga qaraganda mafkuraga unchalik qiziqmasdi. Ebert siyosiy faoliyati tufayli politsiyaning „qora roʻyxati“ga kiritilgan. Shuning uchun u doimiy ravishda yashash joyini oʻzgartirgan. 1889-1891-yil]]larda u Kassel, Braunshveyg, Elberfeld-Barmen, Remshayd, Kvakenbryuk va Bremen shaharlarida yashab, u yerda Sattlerverbandning (Saddlerlar uyushmasi) mahalliy boʻlimlariga asos solgan va ularga raislik qilgan.

1891-yilda Bremenga joylashdi. 1893-yilda u sotsialistik Bremer Burgerzeitung-da tahririyat postini sotib oldi. 1894-yil may oyida u uy xizmatchisi va kasaba uyushmalarida faol boʻlgan qoʻl ishchisining qizi Luiza Rampga (1873-1955) uylandi[1][7]. Keyinchalik uBremen SPD partiyasi raisi etib saylandi. 1900-yilda Ebert kasaba uyushmasi kotibi (Arbeitersekretär) etib tayinlandi va Bremer Burgerschaft (fuqarolar komiteti) aʼzosi, Sotsial-demokratik partiyaning vakili etib saylandi[8]. 1904-yilda Ebert partiyaning Bremendagi milliy qurultoyiga raislik qildi va keng jamoatchilikka yaxshi tanish boʻldi. U sotsial-demokratik partiyaning „moʻtadil“ qanotining rahbari va 1905-yilda SPD Bosh kotibligiga saylandi va shu vaqtda Berlinga koʻchib oʻtdi. Oʻsha paytda u Parteivorstand (partiya rahbari)ning eng yosh aʼzosi edi[5][7].

Shu bilan birga, Ebert SPD gʻalaba qozonish imkoniyati boʻlmagan saylov okruglarida (1898 Vechta (Oldenburg), 1903 va 1906 Stade (Gannover provinsiyasi)) bir necha marta Reyxstag (Germaniya parlamenti) deputatligiga nomzodini qoʻygan. Biroq, 1912-yilda u Elberfeld-Barmen (hozirgi Vuppertalning bir qismi) okrugi boʻyicha Reyxstagga saylangan. Bu SPDni 397 aʼzodan 110 tasi bilan Reyxstagdagi eng kuchli partiyaga aylantirgan va Markaz partiyasidan oʻzib ketgan saylov boʻldi. 1913-yil 13-avgustda Avgust Bebel vafotidan soʻng Ebert 20-sentabrda Yenada boʻlib oʻtgan qurultoyda 473 ovozdan 433 ovoz bilan qoʻshma partiya raisi etib saylandi. Uning hamraisi Hugo Haase edi.

Ebert rafiqasi Luiza va ularning bolalari bilan chapdan oʻngga: Fridrix, Georg va Geynrix (Rojdestvo 1898)

Birinchi jahon urushi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1914-yil iyul inqirozi boshlanganda Ebert taʼtilda edi. Avgust oyi boshida urush eʼlon qilingandan soʻng, Ebert partiya gʻaznachisi Otto Braun va SPDning pullari bilan Tsyurixga yoʻl oldi. U 6-avgust kuni qaytib keldi va SPD Reyxstag aʼzolarini urushning zaruriy vatanparvarlik, mudofaa chorasi ekanligini, ayniqsa, Rossiyadagi podshoning avtokratik rejimiga qarshi chora ekanligini tan olib[9], deyarli bir ovozdan urush qarzlarini yoqlab ovoz berishga olib keldi. 1916-yilning yanvarida Haase isteʼfoga chiqdi. Ebert va Filipp Scheidemann kabi boshqa „moʻtadillar“ boshchiligida SPD partiyasi majlisida ishtirok etdi. Bu Reyxstag siyosiy partiyalari oʻrtasida urush davomida ichki siyosatdagi tafovutlarni bostirish uchun uchun kuchlarni jamlash uchun kelishuv boʻldi. Bu partiyani murosali tinchlik maqsadida urush tarafdori boʻldi. Bu pozitsiya oxir-oqibat SPDning boʻlinishiga olib keldi. Urushga keskin qarshi boʻlganlar 1917-yil boshida SPDni tark etib, USPDni tashkil qildilar. Xuddi shunday siyosat bahslari Ebertni 1916-yilda Reyxstagning bir qancha chap qanot aʼzolari bilan parlament ittifoqini toʻxtatib, Markaz partiyasi va Taraqqiyot partiyasi bilan yaqindan hamkorlik qila boshlaganiga sabab boʻldi. Keyinchalik Ebert tomonidan haydalganlar oʻzlarini „Spartakchilar“ deb atashdi. 1916-yildan boshlab Ebert oʻzining Reyxstag delegatlarini Scheidemann bilan boʻlishdi. Garchi u gʻarbiy jabhada (nemis tilida soʻzlashuvchi va osongina qoʻshilishi mumkin boʻlgan Lyuksemburgdan tashqari) harbiy bosqinchilik yoʻli bilan taʼminlangan hududiy yutuqlar siyosatiga qarshi chiqqan boʻlsa-da, Ebert urush harakatlarini umumiy mudofaa kurashi sifatida qoʻllab-quvvatladi. Ebert toʻrt oʻgʻlidan ikkitasi urushda halok boʻlganidan qattiq yoʻqotishni boshdan kechirdi: Geynrix 1917-yil fevralida Makedoniyada, Georg esa 1917-yilning may oyida Fransiyada jangda halok boʻldi. 1917-yil iyun oyida Ebert boshchiligidagi sotsial-demokratlar delegatsiyasi boshqa mamlakatlar sotsialistlari bilan (Lyuksemburgdan tashqari) gʻarbiy frontda hech qanday hududni anneksiya qilmasdan urushni tugatishga intiladigan konferensiya haqida muzokaralar olib borish uchun Stokgolmga joʻnab ketdi. Biroq bu tashabbus muvaffaqiyatsizlikka uchradi.

1918-yil yanvar oyida Berlindagi oʻq-dori zavodlari ishchilari ish tashlashga chiqqanida, Ebert ish tashlash rahbariyatiga qoʻshildi. Lekin ish tashlashchilarni ishga qaytarish uchun koʻp harakat qildi. Uni ekstremist soʻllardan bir necha siyosatchilar „ishchilar sinfiga xoin“, oʻngdan esa „vatan xoini“ deb qoralashdi. Kayzer Vilgelm II va har ikki tomonning aksariyat siyosatchilari uni zoʻravonliksiz ishchilarni ishga qaytarishgani uchun uni qahramon deb bilishgan.

1918-19 yillar inqilobi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Parlamentlashtirish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Germaniya urushda 1918-yil yoz oxiri va kuzida magʻlub boʻldi[10]. Ludendorf Germaniya imperiyasining „parlamentizatsiyasi“ ni, yaʼni hokimiyatni Reyxstagda koʻpchilikni tashkil etgan partiyalarga (SPD, Markaz partiyasi va Taraqqiyot partiyasi) oʻtkazishni yoqlay boshladi.

1918-yil 29-sentabrda Ludendorf toʻsatdan Germaniya tashqi ishlar vaziri Pol fon Xintsega Gʻarbiy front har qanday vaqtda qulashi boʻlishi mumkinligi va oʻt ochishni toʻxtatish toʻgʻrisida kechiktirmasdan muzokaralar olib borish zarurligi haqida xabar berdi. Biroq, u oʻt ochishni toʻxtatish haqidagi soʻrov Reyxstag koʻpchilik tomonidan ruxsat etilgan yangi hukumatdan kelishi kerakligini taklif qildi. Kansler Georg fon Xertling va Kayzer Vilgelm II isteʼfoga chiqqan boʻlsa-da, rozi boʻlishdi. Oktabr oyi boshida kayzer liberal Baden shahzodasi Maksimilianni ittifoqchilar bilan tinchlik muzokaralariga rahbarlik qilish uchun kansler etib tayinladi. Yangi hukumat tarkibiga birinchi marta SPDdan vazirlar kirdi: Fillip Schaidemann va Gustav Bauer. Urushni toʻxtatish haqidagi soʻrov 4-oktabrda chiqdi. 5-oktabrda hukumat bu voqealar haqida nemis jamoatchiligini xabardor qildi. 28-oktabrda konstitutsiyaga hokimiyat Reyxstagga oʻtkazildi[11]. Bu vaqtda Reyxstagning koʻpchilik partiyalari, jumladan Ebertning SPDsi vaziyatdan juda mamnun edi. Endi ularga sulh va tinchlik shartnomasini tuzish masalasini hal qilish uchun xotirjamlik davri kerak edi.

Noyabr inqilobi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

30-oktabrda Vilgelmshavendagi nemis floti bortida zobitlar va ekipajlar oʻrtasidagi qarama-qarshilik mamlakatning katta qismiga tarqalgan inqilobga olib keladigan voqealar gʻildiragini harakatga keltirgach, yangi nemis hukumatining rejalari barbod boʻldi. Mamlakat anarxiyaga tushib qolgani fonida 7-noyabrda Ebert boshchiligidagi SPD vazirlar mahkamasida yanada kuchliroq ovoz berishni, Prussiya davlati va hukumatiga parlamentarizmni kengaytirishni talab qildi. Imperator va uning toʻngʻich oʻgʻli valiahd shahzoda Vilgelmning taxtdan voz kechishi. Ebert monarxiyani boshqa hukmdor ostida saqlab qolishni maʼqul koʻrgan edi, lekin oʻsha paytda shahzoda Maksimilian fon Badenga shunday degan edi: „Agar kayzer taxtdan voz kechmasa, ijtimoiy inqilob muqarrar. Lekin men buni xohlamayman, hatto gunoh kabi yomon koʻraman“[12]. Chap tomonda spartakchilar (Berlinda 100 ga yaqin) va Inqilobiy styuartlar (Revolutionäre Obleute) nomi bilan tanilgan Berlindagi 80-100 ga yaqin mashhur mehnat yetakchilaridan iborat guruh poytaxtda inqilobga tayyorlanishdi.

9-noyabrda inqilob Berlinga yetib bordi, chunki yirik kompaniyalar spartakchilar va inqilobchi styuardlar tomonidan chaqirilgan, ammo SPD va asosiy kasaba uyushmalari tomonidan qoʻllab-quvvatlangan umumiy ish tashlashga uchradi. Ishchilar va askarlar kengashlari tuzilib, muhim binolar egallandi. Ish tashlagan omma Berlin markaziga yurishi bilanoq, inqilobga oʻz taʼsirini yoʻqotishdan choʻchigan SPD shahzoda Maksimilian hukumatidan isteʼfoga chiqayotganini eʼlon qildi.

Shu bilan birga, shahzoda Maksimilian Belgiyaning Spa shahridagi armiya shtab-kvartirasida boʻlgan imperator Vilgelm II ni taxtdan voz kechish zarurligiga ishontira olmadi. Vilgelm imperatorlik tojini yoʻqotish uchun isteʼfoga chiqdi, lekin baribir Prussiya qiroli boʻlib qolishi mumkin deb oʻylardi. Keyinchalik Vilgelm haqiqatdan ham taxtdan voz kechganini va valiahd shahzoda oʻz vorislik huquqidan voz kechishga rozi boʻlganini eʼlon qildi. Koʻp oʻtmay, SPD rahbariyati yetib keldi. Ebert shahzoda Maksimiliandan hukumatni unga topshirishni soʻradi. Vazirlar mahkamasining qisqa yigʻilishidan soʻng kansler isteʼfoga chiqdi va konstitutsiyaga zid harakat bilan oʻz lavozimini Ebertga topshirdi va shu tariqa Fridrix Ebert kansler boʻldi. U Germaniya prezidenti va Prussiya vaziri, birinchi sotsialist, siyosatchi edi. Ebert shahzoda Maksimilian hukumatini asosan oʻzgarishsiz qoldirdi, lekin Berlin hududi harbiy qoʻmondonligi uchun Prussiya harbiy vaziri va SPD xodimlarini tayinladi.

Ebertning kansler sifatidagi birinchi harakati xalqdan xotirjamlikni saqlash, koʻchaga chiqmaslik va tinchlik va tartibni tiklashni soʻrab bir qator eʼlonlar chiqarish edi. Scheidemann fursatdan foydalanib Germaniyani respublika deb eʼlon qildi. Gʻazablangan Ebert darhol uni qoraladi: „Sizning respublikani eʼlon qilishga haqqingiz yoʻq!“ Bu bilan u qarorni garchi bu qaror monarxiyaning tiklanishi boʻlsa ham saylangan milliy assambleyaga qoldirish kerakligini nazarda tutgan edi. Oʻsha kuniyoq Ebert hatto shahzoda Maksimiliandan regent sifatida qolishni soʻradi. Lekin uning bu soʻrovi rad etildi.

Fridrix Ebert, oʻngda, kansler Vilgelm Kuno bilan (1923)

Vilgelm II 9-noyabrda taxtdan voz kechmaganligi sababli, 28-noyabrda imperator taxtdan voz kechish toʻgʻrisida rasman imzo chekmaguncha Germaniya qonuniy ravishda monarxiya boʻlib qoldi. Ammo Vilgelm armiya oliy qoʻmondonligini Pol fon Hindenburg qoʻliga topshirib 10-noyabr kuni ertalab SSSRga joʻnab ketganida mamlakat amalda davlat rahbarisiz qoldi.

Xalq deputatlari Otto Landsberg, Filipp Schaidemann, Gustav Noske, Fridrix Ebert va Rudolf Vissel 1918-yil oxirida USPD Kengashdan chiqqanidan keyin.

Ishchilar kengashlariga asoslangan sotsialistik muvaqqat hukumat Ebert boshchiligida Xalq deputatlari kengashi (taqlid der Volksbeuftteni) deb nomlangan hokimiyatni qoʻlga olmoqchi edi. Ebert oʻzini qiyin ahvolga solib qoʻydi. U SPDni hokimiyatga olib kelishga muvaffaq boʻldi va endi u ijtimoiy islohotlarni qonunga kiritish va ishchilar sinfining ahvolini yaxshilash imkoniyatiga ega edi. Shunga qaramay, inqilob natijasida u va uning partiyasi hokimiyatni oʻzi nafratlangan chap tarafdagilar: Spartakchilar va mustaqillar bilan boʻlishishga majbur boʻldi. 9-noyabr kuni tushdan keyin u boʻlajak hukumatga uchta vazir nomzodini koʻrsatishni USPDdan norozilik bilan soʻradi. 10-noyabrda Ebert boshchiligidagi SPD yangi saylangan ishchilar va askarlar kengashlarining koʻpchiligi oʻz tarafdorlari orasidan kelishini taʼminlashga muvaffaq boʻldi. Shu bilan birga, USPD u bilan ishlashga va yangi inqilobiy hukumat Xalq deputatlari Kengashida hokimiyatni boʻlishishga rozi boʻldi. Ebert birlashgan sotsialistik frontga intilayotgan ikki sotsialistik partiya oʻrtasidagi paktni yigʻilgan kengashlarga eʼlon qildi va har biri SPD va USPDdan kelgan uchta aʼzoning tengligini tasdiqladi. Ebert va Haase USPD uchun qoʻshma raislar boʻldi. Oʻsha kuni Ebertga OHL shtab boshligʻi Vilgelm Groener qoʻngʻiroq qilib, u bilan hamkorlik qilishni taklif qildi. Groenerning soʻzlariga koʻra, u Ebertga baʼzi talablar evaziga harbiylarning sodiqligini vaʼda qilgan: bolshevizmga qarshi kurash, askarlar va ishchilar kengashlari tizimiga barham berish, milliy yigʻilish va qonun va tartibni tiklash. Groenerning soʻzlariga koʻra, bu har kuni maxfiy liniya orqali telefon suhbatlarini oʻz ichiga olgan muntazam muloqotni boshlab berdi. Ikkisi oʻrtasidagi kelishuvlar Ebert-Groener pakti deb nomlandi[10][13].

Xalq deputatlari Kengashi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ichki siyosatda Ebert boshchiligidagi xalq deputatlari Kengashi tomonidan tezda bir qator ijtimoiy islohotlar amalga oshirildi[14]. Jumladan ishsizlik nafaqalari, 8 soatlik ish kuni, 20 yoshdan oshgan har bir kishi uchun umumiy saylov huquqi, dehqon xoʻjaliklarining tashkil etish huquqi va ishchilarning keksalik, kasallik va ishsizlik nafaqalari miqdorini oshirish[15][16].

1918-yil 12-noyabrdagi farmon bilan Germaniya iqtisodiyotini „tinchlik sharoitiga“ moslashtirish maqsadida reyxning iqtisodiy demobilizatsiya boʻyicha idorasi tashkil etildi[17]. 1918-yil 22-noyabrda Reyx oziq-ovqat idorasi tomonidan barcha qishloq xoʻjaligi birlashmalariga „dehqon va ishchilar kengashlari“ga saylash toʻgʻrisidagi nizom chiqarildi. 1918-yil 23-noyabrda Iqtisodiy demobilizatsiya boʻyicha Reyx idorasi ish kunining davomiyligi, kasallik varaqalari, haq toʻlanadigan taʼtillar va „Germaniya iqtisodiyotidagi mehnat munosabatlarining boshqa jihatlari“ni tartibga soluvchi qoidalarni belgilab beruvchi oʻn ikkita reglament chiqarildi. Iqtisodiy demobilizatsiya idorasining 1918-yil 9-dekabrda qabul qilingan farmoni shtat hukumatlari „kommunalar va jamoa birlashmalaridan umumiy kasbga yoʻnaltirish va shogirdlarni joylashtirish boʻlimlarini tashkil etishni talab qilishlari“ni nazarda tutadi[18].


1918-yil dekabr oyida tibbiy sugʻurta olish huquqi uchun daromad chegarasi 2500 dan 5000 markaga koʻtarildi[19]. Hatto davlat xizmatchilari va amaldorlariga ham taalluqli boʻlgan erkin yigʻilishlar va uyushmalar oʻtkazish huquqi umumiylashtirildi[20] va barcha senzura bekor qilindi. Gesindeordnung (1810-yilda Prussiyada eʼlon qilingan xizmatkor farmoni) bekor qilindi va qishloq xoʻjaligi ishchilariga nisbatan barcha kamsituvchi qonunlar olib tashlandi. 1919-yil 24-yanvarda qabul qilingan Muvaqqat farmoyish qishloq xoʻjaligi ishchilariga turli huquqlarni berdi. Bundan tashqari, mehnatni muhofaza qilish qoidalari (urush davrida toʻxtatilgan) tiklandi[21] va matbuot erkinligini, diniy va soʻz erkinligini belgilovchi, siyosiy mahkumlarga amnistiya eʼlon qilish toʻgʻrisida bir qator farmonlar chiqarildi[22]. Kasanachilarning himoyasi ham yaxshilandi va uy-joy bilan taʼminlash miqdori oshirildi[23][24].

1918-yil 23-dekabrdagi farmonda ish haqi shartnomalari tartibga solindi, unda vakolatli kasaba uyushma organi va vakolatli ish beruvchilar organi oʻrtasida mehnatning istalgan sohasida tuzilgan ish haqi shartnomasi mutlaq kuchga ega boʻlishi, yaʼni hech bir ish beruvchi boshqa shartnoma tuza olmasligini belgilab berdi[25][26] and housing provision was increased.[27]. Bundan tashqari, barcha nizolarni hal qilish uchun hakamlik sudlari tashkiloti tashkil etildi. 1919-yil 4-yanvardagi farmon ish beruvchilarni oʻzlarining sobiq ishchilarini demobilizatsiya boʻyicha qayta tiklashga majbur qildi. Shu bilan birga ishchilarni oʻzboshimchalik bilan ishdan boʻshatishdan himoya qilish choralari ishlab chiqildi. Oʻzlariga nisbatan adolatsiz munosabatda boʻlgan deb hisoblagan ishchilar hakamlik sudiga murojaat qilishlari mumkin edi va zarurat boʻlganda demobilizatsiya organlari „kimni ishdan boʻshatish va kimni ishda saqlab qolish kerakligini aniqlash huquqiga ega edi“[28]. 1918-yil 29-noyabrda ijtimoiy yordam oluvchilarga ovoz berish huquqini rad etish bekor qilindi[29]. 1918-yil dekabrdagi hukumat deklaratsiyasi fermerlarga qaytib kelgan askarlarni „avvalgi ish joyiga qayta ishga olish va ishsizlarni ish bilan taʼminlash“ni buyurdi[30]. Oʻsha oyda Jugendpflege (yoshlar farovonligi)ni qoʻllab-quvvatlovchi muhim farmon chiqarildi[31]. 1918-yil dekabr oyida hukumat urush davrida joriy etilgan tugʻruq va tugʻish nafaqasini vaqtincha davom ettirishga ruxsat berdi. 1919-yil yanvar oyida chiqarilgan farmonda nogiron faxriylarni ish bilan taʼminlash majburiyati mavjud edi[32][33].

Germaniya prezidenti

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1919-yil 11-fevralda boʻlib oʻtgan Germaniyadagi birinchi prezidentlik saylovlarida Ebert Germaniya Respublikasining vaqtinchalik prezidenti etib saylandi[34]. U yangi konstitutsiya kuchga kirgandan keyin ham shu lavozimda qoldi va 1919-yil 21-avgustda Reyxsprezident sifatida qasamyod qildi. U Germaniyaning birinchi demokratik yoʻl bilan saylangan davlat rahbari boʻldi, shuningdek, birinchi sotsial-demokrat, bu lavozimni egallagan birinchi proletar millatiga mansub shaxs edi. 1871-yildan 1945-yilgacha yagona nemis reyxining mavjud boʻlgan butun davrida u, shuningdek, demokratiyaga sodiq boʻlgan yagona davlat rahbari edi[35].

Vafoti

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ebertning dafn marosimi
Geydelbergdagi Ebertning qabri
1925-yil Avgust Hummel tomonidan Germaniyaning birinchi Prezidentining xotira medali, old tomoni
Orqa tomonda uning tugʻilgan va vafot etgan sanalari koʻrsatilgan

Ebert 1925-yil fevral oyining oʻrtalarida grippdan qattiq kasal boʻlib qoldi. Keyingi ikki hafta ichida uning ahvoli yomonlashdi va oʻsha paytda u oʻt pufagi kasalligining navbatdagi ogʻrigʻidan azob chekayotgan edi[36]. U 23-fevralga oʻtar kechasi oʻtkir septik kasal boʻlib qoldi va ertasi kuni erta tongda appenditsit boʻlgani uchun shoshilinch appendektomiyani (Avgust Bier amalga oshirdi) boshdan kechirdi. Toʻrt kundan keyin u 54 yoshida septik shokdan vafot etdi[36][37].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 „Biografie Friedrich Ebert (German)“. Deutsches Historisches Museum. 11-iyul 2014-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22-may 2013-yil.
  2. ↑ „Biografie Friedrich Ebert (German)“. Bayerische Nationalbibliothek. Qaraldi: 2-avgust 2013-yil.
  3. ↑ Dennis Kavanagh „Ebert, Friedrich“, . A Dictionary of Political Biography. Oxford: OUP, 1998 — 157-bet. Qaraldi: 1-sentabr 2013-yil.  (Wayback Machine saytida 2021-10-27 sanasida arxivlangan)
  4. ↑ „Friedrich Ebert: Leben 1871–1888 (German)“. Stiftung Reichspräsident-Friedrich-Ebert-Gedenkstätte. 2016-yil 30-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 30-oktabr 2016-yil.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Geschichte in Gestalten:1:A-E (German). Fischer, Frankfurt, 1963 — 335–336-bet. 
  6. ↑ Harenberg Personenlexikon: Ebert, Friedrich. Harenberg Lexikon Verlag, Dortmund, 2000 — 274–275-bet. ISBN 3-611-00893-1. 
  7. ↑ 7,0 7,1 „Friedrich Ebert (1871–1925).Vom Arbeiterführer zum Reichspräsidenten (German)“. Friedrich Ebert Stiftung. 2013-yil 7-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 26-iyun.
  8. ↑ Andoza:Cite EB1922
  9. ↑ Eberhard Pikart: Der deutsche Reichstag und der Ausbruch des Ersten Weltkriegs, in: Der Staat 5, 1966, pp 58 ff
  10. ↑ 10,0 10,1 Haffner, Sebastian. Die deutsche Revolution 1918/19 (German). Kindler, 2002. ISBN 3-463-40423-0. 
  11. ↑ Sturm, Reinhard (2011). „Weimarer Republik, Informationen zur politischen Bildung, Nr. 261 (German)“. Informationen zur Politischen Bildung : Izpb. Bonn: Bundeszentrale für politische Bildung. ISSN 0046-9408. Qaraldi: 17-iyun 2013-yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  12. ↑ „Reichspräsident-Friedrich-Ebert-Gedenkstätte“. 2011-yil 18-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26-sentabr 2014-yil.
  13. ↑ „HISTORICAL EXHIBITION PRESENTED BY THE GERMAN BUNDESTAG“.
  14. ↑ McEntee-Taylor, C.. A Week in May 1940 & the Pencilled Message. Createspace Independent Pub, 2011 — 330-bet. ISBN 9781466442931. 
  15. ↑ Fischer, R.P.. Stalin and German Communism. Harvard University Press, 1948 — 296-bet. ISBN 9781412835015. 
  16. ↑ The Kings Depart: The Tragedy of Germany: Versailles and the German Revolution by Richard M. Watt
  17. ↑ „(Nr. 6548) Anordnung über die Regelung der Arbeitszeit gewerblicher Arbeiter. Vom 23. November 1918“ (7-aprel 2006-yil). Qaraldi: 26-sentabr 2014-yil.
  18. ↑ Kuczynski, R.R.. Postwar Labor Conditions in Germany: March, 1925. U.S. Government Printing Office, 1925 — 185-bet. 
  19. ↑ „The I.L.O. Yearbook 1931“. International Labour Office (1931). Qaraldi: 4-fevral 2019-yil.
  20. ↑ ; Veraghtert, K.; Widdershoven, B.Two Centuries of Solidarity: German, Belgian, and Dutch Social Health Care Insurance 1770–2008. Aksant, 2009 — 126-bet. ISBN 9789052603445. 
  21. ↑ „The I.L.O. Yearbook 1931“. International Labour Office (1931). Qaraldi: 4-fevral 2019-yil.
  22. ↑ „Full text of "Technical survey of agricultural questions. Hours of work, unemployment, protection of women and children, technical agricultural education, living-in conditions, rights of association and combination, social insurance"“. Qaraldi: 26-sentabr 2014-yil.
  23. ↑ Holborn, H.. A History of Modern Germany: 1840–1945. Princeton University Press, 1982 — 519-bet. ISBN 9780691007977. 
  24. ↑ Weitz, E.D.. Weimar Germany: Promise and Tragedy. Princeton University Press, 2013. ISBN 9781400847365. 
  25. ↑ „de/page/68/epochen-abschnitt/12/epochen“. in-die-zukunft-gedacht.de. 2015-yil 19-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26-sentabr 2014-yil.
  26. ↑ Micha Hoffmann. „Deutsche Sozialgeschichte: Arbeitswelt 1750 – 1950“. schultreff.de. Qaraldi: 26-sentabr 2014-yil.
  27. ↑ AQA History: The Development of Germany, 1871-1925 by Sally Waller
  28. ↑ Arthur Rosenberg. „A History of the German Republic by Arthur Rosenberg 1936“. marxists.org. Qaraldi: 26-sentabr 2014-yil.
  29. ↑ Stolleis, M.. History of Social Law in Germany. Springer Berlin Heidelberg, 2013 — 96-bet. ISBN 9783642384547. Qaraldi: 26-yanvar 2017-yil. 
  30. ↑ Dickinson, E.R.. The Politics of German Child Welfare from the Empire to the Federal Republic. Harvard University Press, 1996 — 150-bet. ISBN 9780674688629. Qaraldi: 26-yanvar 2017-yil. 
  31. ↑ Usborne, C.. The Politics of the Body in Weimar Germany: Women's Reproductive Rights and Duties. Palgrave Macmillan UK, 1992 — 46-bet. ISBN 9781349122448. Qaraldi: 26-yanvar 2017-yil. 
  32. ↑ Maastrichts Europees Instituut voor Transnationaal Rechtswetenschappelijk Onderzoek (1994). „Maastricht Journal of European and Comparative Law“. Maastricht Journal of European and Comparative Law Mj. 1-jild. Maklu. ISSN 1023-263X. Qaraldi: 26-yanvar 2017-yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  33. ↑ Kovan, A.S.. The Reichs-Landbund and the Resurgence of Germany's Agrarian Conservatives, 1919–1923. University of California, Berkeley, 1972. Qaraldi: 26-yanvar 2017-yil. 
  34. ↑ Kolb, Eberhard. The Weimar Republic. Psychology Press, 2005 — 226-bet. ISBN 978-0-415-34441-8. Qaraldi: 10-fevral 2012-yil. 
  35. ↑ William Shirer, The Rise and Fall of the Third Reich (Touchstone Edition) (New York: Simon & Schuster, 1990)
  36. ↑ 36,0 36,1 „German president has appendicitis“. Ellensburg, Washington: Ellensburg Daily Record. Associated Press (24-fevral 1925-yil), s. 2. Qaraldi: 9-iyun 2012-yil.
  37. ↑ Kershaw, I. Hitler, 1889–1936: Hubris. New York: W. W. Norton & Company, 1998 — 267-bet. ISBN 0393320359. 

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Wolfgang Abendroth: „Friedrich Ebert“. In: Wilhelm von Sternburg: Die deutschen Kanzler. Von Bismarck bis Kohl. Aufbau-Taschenbuch-Verlag, Berlin 1998, ISBN 3-7466-8032-8, pp. 145-159.
  • Friedrich Ebert. Sein Leben, sein Werk, seine Zeit. Begleitband zur ständigen Ausstellung in der Reichspräsident-Friedrich-Ebert-Gedenkstätte, edited by Walter Mühlhausen. Kehrer Verlag, Heidelberg 1999, ISBN 3-933257-03-4.
  • Köhler, Henning: Deutschland auf dem Weg zu sich selbst. Eine Jahrhundertgeschichte. Hohenheim Verlag, Stuttgart/Leipzig 2002, ISBN 3-89850-057-8.
  • Eberhard Kolb (ed.): Friedrich Ebert als Reichspräsident — Amtsführung und Amtsverständnis. Oldenbourg Wissenschaftsverlag, München 1997, ISBN 3-486-56107-3.[1] Containing:
    • Richter, Ludwig: Der Reichspräsident bestimmt die Politik und der Reichskanzler deckt sie: Friedrich Ebert und die Bildung der Weimarer Koalition.
    • Mühlhausen, Walter: Das Büro des Reichspräsidenten in der politischen Auseinandersetzung.
    • Kolb, Eberhard: Vom „vorläufigen“ zum definitiven Reichspräsidenten. Die Auseinandersetzung um die „Volkswahl“ des Reichspräsidenten 1919-1922.
    • Braun, Bernd: Integration kraft Repräsentation — Der Reichspräsident in den Ländern.
    • Hürten, Heinz: Reichspräsident und Wehrpolitik. Zur Praxis der Personalauslese.
    • Richter, Ludwig: Das präsidiale Notverordnungsrecht in den ersten Jahren der Weimarer Republik. Friedrich Ebert und die Anwendung des Artikels 48 der Weimarer Reichsverfassung.
    • Mühlhausen, Walter: Reichspräsident und Sozialdemokratie: Friedrich Ebert und seine Partei 1919-1925.
  • Andoza:NDB
  • Mühlhausen, Walter:Friedrich Ebert 1871-1925. Reichspräsident der Weimarer Republik. Dietz, Bonn 2006, ISBN 3-8012-4164-5. (Rezension von Michael Epkenhans (Wayback Machine saytida 2007-02-14 sanasida arxivlangan) In: Die Zeit. 1 February 2007)
  • Mühlhausen, Walter: Die Republik in Trauer. Der Tod des ersten Reichspräsidenten Friedrich Ebert. Stiftung Reichspräsident-Friedrich-Ebert-Gedenkstätte, Heidelberg 2005, ISBN 3-928880-28-4.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Kolb, E.. Friedrich Ebert als Reichspräsident: Amtsführung und Amtsverständnis. de Gruyter, 1997 — 307-bet. ISBN 9783486561074. Qaraldi: 26-yanvar 2017-yil.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Friedrich_Ebert&oldid=3845038" dan olindi