G‘iyosiddin Naqqosh

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Mavlona[1] Gʻiyos al-din Naqqosh[2][3] (غیاث الدین نقاش) (faoliyati 1419-1422) — Xuroson va Movarounnahrdagi Temuriy hukmdor Shohruh Mirzoning (1404—1407-yillar hukmronligi) Xitoy Min sulolasining imperatori Yongle (1402 – 1424) saroyidagi elchisi. U oʻz elchiligi haqida yozgan ma'lumotlari bilan mashhur.[4][5] Uning nomi ingliz asarlarida Hīāṯ-ad-Dīn Naqqaš,[6] Gʻiyosu'd-Din Naqqash,[7] Ghiyathu'd-Din Naqqash,[1] yoki Ghiyathuddin Naqqash kabi koʻchirilgan.[8]

Gʻiyosuddin Naqqosh 1419-yilda poytaxti Hirotda boʻlgan Mirzo Shohruh tomonidan Xitoy imperatori Yongle saroyiga yuborilgan yirik elchilik guruhining rasmiy kundalikchisi edi.[4][9][10] Vasiliy Bartoldning soʻzlariga koʻra, u "Naqqash" laqabida koʻrsatganidek, rassom boʻlgan.[11][12]

Gʻiyosuddin Naqqosh haqida kundaligida aytganlaridan boshqa hech narsa ma’lum emas. Rozmari Quiring-Zoche 1980-yilda u boshqa manbalardan ma'lum boʻlgan Mavlono Gʻiyathu'd-Din Simnoniy bilan bir xil shaxs boʻlishi mumkinligini aytdi. Ammo keyingi mualliflar bu taklifni hech qanday dalil bilan tasdiqlanmagan deb rad etishdi.[12]

Shohruh elchiligining Xitoyga safari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shohruhning oʻzi (Shodi Xoja va Koʻkcha) va uning oʻgʻli Boysungʻur (Sulton Ahmad va Gʻiyosiddin Naqqosh) elchilarini oʻz ichiga olgan elchilik guruhi 1419-yil 24-noyabrda (822-yil 6-zulqada) Shohruh poytaxti Hirotni tark etdi.[13] Hirotdan elchilar Balx orqali Samarqandga joʻnab ketishdi.[14] Ular u yerda Shohruhning Movarounnahrdagi noibi Ulugʻbek yuborgan boshqa bir guruh elchilar bilan uchrashishlari kerak edi. Biroq ma’lum boʻlishicha, Ulugʻbek elchilari allaqachon joʻnab ketgan va Shohruh guruhi alohida yurishga majbur boʻlgan. Ular 1420-yil 25-fevralda Xitoy elchilari bilan birga Samarqanddan Xitoyga joʻnab ketishdi.[11]

Elchilar Ipak yoʻlining shimoliy tarmogʻi boʻylab Toshkent va Sayram orqali oʻtdilar. Naqqoshning qayd etishicha, Turpanda ham, Kumulda ham Shakyamuniyga sigʻinadigan va "Xochga sigʻinadigan" katta «kofir» jamoalar mavjud boʻlgan.[15]

Elchilar 1420-yil 29-avgustda Buyuk devorning gʻarbiy chekkasidagiJiayuguan shahrida kirib keldi.[4] Xitoyning immigratsiya qoidalariga rioya qilish uchun Jiayuguandan keyingi birinchi shahar boʻlgan Suchjouda sayohatchilar soni aniqlandi. Odatda Oʻrta Osiyoning Xitoydagi elchiliklarida boʻlganidek, hukmdorlarning elchilariga koʻp sonli savdogarlar qoʻshilishgan, sayohatchilar guruhining umumiy soni 500 ga yaqin kishini tashkil etgan.[16]

Suzhou shahridan elchilar Xitoy kuzatuvchilar guruhi (yichuan) tomonidan 2900 km yoʻl boʻylab 99 ta kuzatuv bekatlari orqali Pekinga olib borildi. Elchilar Ganchjou, Lanchjou (u yerda ular Sariq daryoni kesib oʻtgan ponton koʻprigidan hayratda qolishdi), Sian, Sariq daryoning oʻtish joyi orqali sayohat qildi. Tong dovoni (18-noyabr), Shimoliy Jili Chjendingning poytaxti (3-dekabr)dan oʻtib, 14-dekabrda Pekinga yetib keldi.[4]

Elchilar imperator Yongle saroyida 5 oy boʻldilar. Naqqoshning yozishicha, imperator Yongle saroyida ularning asosiy kuzatuvchisi imperator hukumatida muhim mansabni egallagan, arab, moʻgʻul, fors va xitoy tillarini yaxshi bilgan Mavlono Hoji Yusuf Qozi edi.[17][18]

Naqqoshning ma'lumotlari saroy marosimlari (xususan, erta tongdagi tomoshalar), musiqiy va badiiy chiqishlar bilan uygʻunlashgan (ayniqsa, xitoy akrobatlari uni hayratda qoldirgan) ziyofatlar,[19] va adolatli boshqaruvni amalga oshirishning batafsil tavsifini oʻz ichiga oladi.[20][21]

1421-yil 18-may kuni elchilar Pekindan joʻnab ketishdi. Ganchjou va Syaozjouda moʻgʻul bosqinlari tufayli bir necha oylik ushlanishlar bilan ular 1422-yil 13-yanvarda Jiayuguan nazorat punkti orqali Xitoyni tark etishdi. Guruh barcha a'zolarining ism-shariflari chegara idoralari tomonidan ularning mamlakatga dastlabki kirishlari qayd etilgan sanaga muvofiq tekshirildi va hamma narsa mos kelgach, ularga chiqib ketishga ruxsat berildi.[4]

Hirot elchilari 1422-yil 29-avgustda (hijriy 825-yil ramazon oyining 11-sanasida) oʻz shaharlariga qaytishdi.[22]

Gʻiyosuddin Naqqosh oʻzining Xitoy boʻylab sayohatlari kundaligini yuritib, u yerda Xitoyning boy iqtisodiyoti va ulkan shahar bozorlari, Xurosondagiga nisbatan samarali aloqa tizimi, alqoa bekatlarida mezbonlar uchun qulaylik yaratishda mehmondoʻstlik haqida yozgan.[4]

Gʻiyosuddin kundaligining koʻchirilishi va nashrlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Forscha versiyalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Temuriylarning Pekinga qilgan missiyasi haqidagi Gʻiyosuddinning hikoyasi Xitoy haqidagi eng muhim va mashhur musulmon asarlaridan biri sanaladi.[11] Zamonaviy tarixchilarga ilk Min Xitoyining transport va tashqi aloqalari haqida muhim maʼlumotlar beradi.[4] Gʻiyosuddin kundaligining asl matni bizgacha yetib kelmagan. Biroq, yaratilishidan koʻp oʻtmay, u (yoki undan parchalar) Yaqin Sharqning Eron va turkiyzabon hududlarida koʻchirilgan koʻplab matnlarga qoʻshildi.[23]

Gʻiyasud-Dinning ma'lumotlarini oʻz ichiga olgan eng qadimgi ma'lum asar bu forscha yilnomadir (uning nomi turlicha "Zobdat al-tavāriḵ-e Bāysonḡori" yoki Zubdatu-t-tawārīḫ-i Bāysunġurī). U Shohruxning saroy tarixchisi Hofiz-i Abru (1430-yilda vafot etgan) tomonidan yozilgan.[4]

Keyingi fors tilidagi Gʻiyyotuddinning ma'lumotlari “Matla-us-Sadain" va "Majma-ul-Bahrayn” (“Ikki janjalning koʻtarilishi" va “Ikki okean qoʻshilishi”) nomli asarda uchraydi. Bu asar Abdurrazzoq Samarqandiy tomonidan yozilgan. U ham Gʻiyosuddin singari Shohruhning elchisi sifatida chet ellarga (Hindistonga) sayohat qilgan.[24]

Turkiy tarjimalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

XV asr oxirlariga kelib Gʻiyosuddin asarining turkiy tarjimalari ham paydo boʻlgan. Ana shunday tarjimalardan biri[25] "Taryh-i Khaṭā'ī" ("Katay tarixi") nomiga ega boʻlib, Kembrij universiteti kutubxonasida hozirgacha saqlanib qolgan. U hijriy 900-yilda (milodiy 1494/1495) Ardistonda Hojji bin Muhammad tomonidan shaharning fors tilini bilmaydigan turkiyzabon hokimi uchun qilingan tarjimaning nusxasi.[26] Hujjat zamonaviy tadqiqotchilar tomonidan noyob hisoblanadi. Chunki u Usmonlilar imperiyasidan tashqarida tayyorlangan Gʻiyasuddin asarining turkiy tildagi ma’lum boʻlgan yagona tarjimasi hisoblanadi.[26]

XVI-XVIII asrlar davomida Gʻiyasud-Din ijodi Usmonli imperiyasida nashr etilgan turli turkiy asarlar tarkibiga kirdi.[27] Shunisi e'tiborga loyiqki, u Qotip Chalabiyning "Jihon-numa"sida Xitoy haqidagi ma'lumotlar uchun uchta asosiy manbadan biri boʻlib xizmat qilgan. "Xataynoma" keyinchalik (1516) savdogar Ali Akbar Xataiy tomonidan yozilgan va Yevropa uchun manba boʻlib xizmat qilgan.[27]

Gʻarbiy tarjimalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hofiz-i Abru matnining Kishori Mohan Maitra tomonidan ingliz tiliga tarjimasi forscha asl nusxasi bilan birga 1934-yilda Lahorda “A Persian Embassy to China: Being an extract from Zubdatu't Ol Tawarikh of Hafiz Abrut” nomida nashr etilgan.[28] 1960-yillarning oxirida Kolumbiya universitetidan L.Karrington Gudrich 1947-yilda Hindistonning boʻlinishi tufayli Maitraning koʻchirilishi natijasida Maitra tarjimasi juda koʻp chop etilmaganini va amalda topib boʻlmasligini tushundi. Ushbu asarni "unutilishdan qutqarish" uchun u kitobning Britaniya muzeyidagi nusxasining mikrofilmini oldi va 1970-yilda Nyu-Yorkda oʻzining kirish soʻzi bilan qayta nashr ettirdi.[29]

Uiler Tekston 1989-yilda Naqqoshning ingliz tilidagi tarjimasini nashr etdi. Tanqidiy nashrda u asarning mavjud bir nechta versiyalaridan foydalangan.[8]

Hoji bin Muhammadning “Turk ʿAcämī” (proto-ozarbayjon) tarjimasining rumlashtirilgan orfografiyaga transkripsiyasi va inglizcha tarjimasi 2005-yilda AQShda Ildiko Beller-Xann tomonidan nashr etilgan.[30]

Gʻiyosuddin Naqqosh kundaligining (Hofiz Abruning versiyasi) rus tiliga tarjimasi Qozogʻistonda 2009-yilda nashr etilgan.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 Bellér-Hann 1995, s. 1
  2. ↑ Rossabi, Morris (1993), „The "decline" of the central Asian caravan trade“, in Tracy, James D. (muh.), The Rise of merchant empires: long-distance trade in the early modern world, 1350-1750, Volume 1 of Studies in comparative early modern history, Cambridge University Press, ISBN 9780521457354
  3. ↑ Chan, Hok-lam (1978), „Chapter 4, The Chien-wen, Yong-lo, Hung-hsi, and Hsüan-te reigns“, in Twitchett, Denis Crispin; Fairbank, John King (muh.), The Cambridge History of China, 8, "The Ming Dynasty: 1368-1644", Part 2-jild, Cambridge University Press, 261-bet, ISBN 0-521-24333-5
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 Brook, Timothy (1998), The Confusions of Pleasure: Commerce and Culture in Ming China, University of California Press, 34–38-bet, ISBN 0-520-21091-3Brook, Timothy (1998), The Confusions of Pleasure: Commerce and Culture in Ming China, University of California Press, pp. 34–38, ISBN 0-520-21091-3
  5. ↑ Brook, Timothy (1978), „Chapter 10, Communications and commerce“, in Twitchett, Denis Crispin; Fairbank, John King (muh.), The Cambridge History of China, 8, "The Ming Dynasty: 1368-1644", Part 2-jild, Cambridge University Press, 583–584-bet, ISBN 0-521-24333-5
  6. ↑ Soucek 2001
  7. ↑ "Naqqah" in Timothy Brook's books is apparently a typo for Naqqash
  8. ↑ 8,0 8,1 Naqqash 1989
  9. ↑ Morris Rossabi. From Yuan to Modern China and Mongolia: The Writings of Morris Rossabi. BRILL, 28-noyabr 2014-yil — 133–134 bet. ISBN 978-90-04-28529-3. 
  10. ↑ Rossabi, Morris. 1976. “Two Ming Envoys to Inner Asia”. T'oung Pao 62 (1/3). BRILL: 27. https://www.jstor.org/stable/4528048?seq=27.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Bartold, Vasilij Vladimirovič (1956), Four studies on the history of Central Asia, Volume 1 Volume 21 of Russian Translation Project Series of the American council of learned societies, Brill ArchiveBartold, Vasilij Vladimirovič (1956), Four studies on the history of Central Asia, Volume 1 Volume 21 of Russian Translation Project Series of the American council of learned societies, Brill Archive
  12. ↑ 12,0 12,1 Bellér-Hann 1995, s. 5
  13. ↑ Abru 1970, s. 6
  14. ↑ Bellér-Hann 1995, s. 157
  15. ↑ Bellér-Hann 1995, s. 159. The ca. 1497 Türkic translation specifically mentions "the cross", while the earlier Persian versions (at Hafiz-i Abru and Razzaq) only mention "idols".
  16. ↑ Bellér-Hann 1995, s. 160
  17. ↑ Bellér-Hann 1995, s. 171
  18. ↑ ed. Thackston 2001, p. 61.
  19. ↑ Bellér-Hann 1995, ss. 169–175
  20. ↑ Bellér-Hann 1995, ss. 175–176
  21. ↑ Hecker, Felicia J.. 1993. “A Fifteenth-century Chinese Diplomat in Herat”. Journal of the Royal Asiatic Society 3 (1). Cambridge University Press: 93. https://www.jstor.org/stable/25182641?seq=9#page_scan_tab_contents.
  22. ↑ Abru 1970, s. 5
  23. ↑ Bellér-Hann 1995, ss. 3, 10, 20
  24. ↑ Bellér-Hann 1995, ss. 11
  25. ↑ Bellér-Hann 2005, s. 4
  26. ↑ 26,0 26,1 Bellér-Hann 2005, s. 3
  27. ↑ 27,0 27,1 Bellér-Hann 2005, ss. 16–20
  28. ↑ Ghanī, Sīrūs; Ghani, Cyrus (1987), Iran and the West: a critical bibliography, Taylor & Francis, 162-bet, ISBN 0-7103-0243-6
  29. ↑ Abru 1970, s. iv
  30. ↑ Bellér-Hann 1995

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Abru, Hafiz (1970), A Persian embassy to China, being an extract from Zubdatu't tawarikh of Hafiz Abru, New York: Paragon Book Reprint Corp.. "Translated by K.M. Maitra, M.A., Professor of Persian, Dyal Singh College, Lahore. With a new introduction by L. Carrington Goodrich, Dean Lung Professor Emeritus of Chinese, Columbia University.
  • Bellér-Hann, Ildikó (1995), A History of Cathay: a translation and linguistic analysis of a fifteenth-century Turkic manuscript, Bloomington: Indiana University, Research Institute for Inner Asian Studies, ISBN 0-933070-37-3
  • Soucek, Priscilla (2001), {{citation}}: Missing or empty |title= (yordam) Ḡīāṯ-al-Dīn Naqqaš at Encyclopædia Iranica
  •  
  • Naqqash, Ghiyathuddin (1989), „Report to Mirza Baysunghur on the Timurid Legation to the Ming Court at Peking“, in Thackston, W. M. (muh.), A Century of Princes: Sources on Timurid History and Art, The Aga Khan Program for Islamic Architecture at Harvard University and the Massachusetts Institute of Technology, ISBN 092267311X, 2012-10-23da asl nusxadan arxivlandi
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=G‘iyosiddin_Naqqosh&oldid=2678673" dan olindi