Gurbantunggut choʻli
Gurbantunggut choʻli (qozoqcha: Құрбантұңғыт шөлі; sodda xitoycha: 古爾班通古特沙漠; oʻqilishi: Gǔ'ěrbāntōnggǔtè Shāmò) Xitoy Xalq Respublikasining shimoli-gʻarbiy qismidagi Shimoliy Shinjondagi Jungʻoriya havzasining katta qismini egallaydi. Baʼzi manbalarda uni Elisen choʻli Dzoosotoyn deb ham atashadi, ehtimol bu jumla moʻgʻul tilidan kirib kelgan boʻlishi mumkin[1][2].
Taxminan 50 000 kvadrat kilometr (19 000mi 2)ni qamrab olgan va dengiz sathidan 300 dan 600 metrgacha boʻlgan balandlikda joylashgan. Bu Xitoyning (va Shinjonning) Tarim havzasidagi Taklamakan choʻlidan keyin ikkinchi yirik choʻl hisoblanadi.
Gurbantunggut choʻli janubiy Shinjonning Ili daryosi havzasi, Turfon choʻqqisi va Tarim havzasidan Tyan-Shan togʻlari bilan ajralib turadi. Tyan-Shandan oqib oʻtuvchi muzliklar suvlari bilan sugʻoriladigan choʻl hududining janubiy qismidagi aholi punktlaridan (Lansin temir yoʻlining yoʻnalishi) eng kattasi Urumchi shaharlari zanjirida joylashgan. XXI asrning birinchi oʻn yilligida qurilgan Irtish-Karamay kanali choʻlning shimoli-gʻarbiy chekkasida joylashgan; Irtish-Urumchi kanali esa choʻlning markaziy qismini kesib oʻtadi.
Gurbantunggut choʻlining gʻarbiy qismida bir qancha shoʻr koʻllar joylashgan. Bunga Manas koʻli (45°48′00″N 85°56′00″E / 45.80000°N 85.93333°E) misol boʻla oladi, u oʻtmishda Manas daryosi suvi hisobiga toʻldirilgan, ammo hozir qurib qolgan[3]. Aylik koʻli (45°56′00″N 85°47′00″E / 45.93333°N 85.78333°E) esa, Bayang daryosidan suv oladi (u Irtish-Karamay kanali bilan toʻldiriladi).
Xitoy milliy avtomagistrali 216 shimoldan janubga tomon, Oltoy shahridan Urumchigacha choʻl yoʻlini kesib oʻtadi. Xitoy milliy avtomagistrali 217 va Kuytun-Beytun temir yoʻli choʻlning gʻarbiy va shimoli-gʻarbiy qismidan oʻtadi. Urumchi-Jungʻoriya temir yoʻli choʻlning janubi-sharqiy burchagiga qadar yetib boradi. Choʻl mahalliy xalq orasida Jiangjun Gobi (gíngjángjàn, „General choʻli“) deb nomlanadi.
Mintaqaning iqlimi moʻtadil kontinental. Choʻlning ekologik muhiti juda zaif va inson faoliyatining atrof-muhitga taʼsiri, shu jumladan trans-choʻl magistralining qurilishi tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Har qanday dengizdan quruqlikkacha boʻlgan eng uzoq nuqta shu choʻl hududi hisoblanadi. Baʼzi hisob-kitoblarga koʻra, aniq nuqta — 46°16.8′N 86°40.2′E / 46.2800°N 86.6700°E. U 1986-yil 27-iyunda ingliz tadqiqotchilari Nikolas Kreyn va Richard Kreyn tomonidan aniqlangan joy Dzoosotoyn Elisen choʻlida deb hisoblangan. Bu hudud eng yaqin dengiz qirgʻogʻidan 2600 kilometr (1600mil) uzoqlikda joylashgan edi[4].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ E.g., the Great Soviet Encyclopedia has „Dzosotin-Elisun“
- ↑ The Library of Congress lists a few spelling variants, such as Dzosotön Elisun etc.
- ↑ PetroChina Xinjiang Oilfield Emission Reduction and Afforestation Project, p.5
- ↑ Guinness Book of World Records, 1991. By Donald McFarlan, Norris McWhirter. P. 138