Hind Astrologiyasi

Djyotisha – (sanskritchada: djyotiṣa – „astronomiya, astrologiya“) – hind astrologiyasi yoki vedik astrologiyasi deb ham ataladi.

Boʻlimlari

Uchta tarmoqqa boʻlingan:

• Siddhanta – anʼanaviy hind astronomiyasi.
• Samhita yoki Medini Jyotisha (dunyo astrologiyasi) – mamlakatdagi muhim voqealarni bashorat qilish, munajjimlar bashorati astrologik dinamikasini tahlil qilish, urush, zilzila, siyosiy oʻzgarishlar, moliyaviy koʻrsatkichlar, saylovlar kabi umumiy voqealarni bashorat qiladigan astrologiya.
• Xora – bu savol tugʻilgan paytda qurilgan munajjimlar bashoratiga asoslangan xorar astrologiya.

Oxirgi ikkisi bashoratli astrologiyaning bir qismi (Phalita). Shu sabab, hind astrologiyasi ikki tarmoqqa boʻlinadi: Ganita (Siddhanta) va Phalita (Samhita va Hora).

Xususiyatlari

Djyotishaning asosi – bandhu. Bu tushuncha vedalarda uchraydi va mikrokosmos bilan makrokosmos oʻrtasidagi aloqani anglatadi. Amalda djyotisha siderik zodiak asosida amalga oshiriladi, bu gʻarbiy astrologiyada qoʻllanadigan tropik zodiakdan farq qiladi. Djyotishada bahoriy tenglashuv nuqtasi pretsessiyasi bilan bogʻliq tuzatishlar kiritiladi. Surya-siddhanta mualliflari, astronom Aryabhata va astrolog Varahamihira, Revati yulduzi (ζ Piscium) asosidagi siderik usuli qoʻllaganlar. Biroq, 800-1000 yil avval yozilgan Xora Ratna 434 ta, Hindistonda siderik Zodiak tarafdorlari bilan bir qatorda tropik Zodiak tarafdorlari ham boʻlgan. Ehtimol, bu Puranalar va Ramayanada Zodiak tropik sifatida tasvirlanganligi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin. Djyotisha sharhlash va bashorat qilishning bir necha quyi tizimlarini oʻz ichiga oladi, masalan, oy stoyankalari tizimi, gʻarbiy astrologiyada yoʻq boʻlgan baʼzi elementlarni oʻz ichiga oladi. Hindistonda ikki xil bashorat usuli qoʻllanadi: janubiy va shimoliy.

Shimoliy Hind astrologiyasi

Janubiy Hind astrologiyasi

Astrologiya hindular hayotida muhim ahamiyatga ega. Hind madaniyatida yangi tugʻilgan chaqaloqlarga anʼanaviy ravishda ularning burjlari asosida ism beriladi, djyotisha tushunchalari hamda gʻoyalari taqvim va bayramlar tizimiga, shuningdek hayotning boshqa sohalariga chuqur kirib borgan. Masalan, djyotisha nikoh, yangi biznes ochish yoki yangi uyga koʻchish qarorlarida qoʻllanadi. Astrologiya zamonaviy Hindistonda ham „anʼanaviy fanlar“ orasida oʻz oʻrnini saqlab qolmoqda. Andhra-Pradesh shtati Oliy sudi qaroridan soʻng (2001) baʼzi hind universitetlari vedik astrologiya boʻyicha ilmiy daraja taklif qila boshladilar, ammo universitetlarda djyotisha kursini kiritish hind ilmiy jamoasi tomonidan keskin norozilik keltirib chiqardi, bu soxta ilmiy fan maqom berishga urinishlarga qarshi norozilik bildirilgan.

Zodiak taqvim faqat Smriti kategoriyasidagi matnlarda mavjud, Shriti kategoriyasidagi matnlarda faqat Nakshatra astrologiyasi boʻlib va u zodiaksiz.

Hozirgi djyotishada odatda toʻliq belgilar zodiaklar tizimi qoʻllanadi, ammo qadimgi Surya-siddhantada notekis uylar tizimi belgilangan.

Tarixi

Termin djyotisha vediy diniyatining olti yordamchı fanlaridan biri sifatida „Mundaka-upanishad“da qoʻllangan va shu sababli, Maurya davrlaridan kelib chiqqan deb tahmin qilinadi. „Vedanga-djyotisha“ Lagadha tomonidan yozilgan, quyosh va oyni harakatini kuzatish qoidalarini oʻz ichiga olgan.

Djyotishaning hujjatlangan tarixi hind va ellin madaniyatlarining indi-yunon davrida oʻzaro taʼsiri bilan boshlanadi. Eng qadimgi saqlangan traktatlar, masalan, „Yavana-jataka“ yoki „Brihat-samhita“, eramızning birinchi asrlariga tegishli. Sanskritdagi eng qadimgi astrologik traktat „Yavana-jataka“ („Yunonlarning soʻzlari“) Spkhujidhvaj tomonidan 269-290 yillarda yozilgan sheʼriy tarjima boʻlib, grek-hind astrologi Yavaneshvaraning (II asr) hozirgi kunda yoʻqolgan grek traktatining tarjimasi.

Birinchi mashhur mualliflar, astronomiya haqida traktatlar yozganlar, eramizning V asrida paydo boʻlgan, bu hind astronomiyasining klassik davri boshlangan vaqtdir. Aryabhata nazariyalari „Aryabhatiya“ va yoʻqolgan „Arya-siddhanta“da bayon etilgan boʻlsa, Varaha Mihiraning „Pancha-siddhantika“ asari ham mavjud.

Asosan „Brihat Parashara Hora Shastra“ga tayangan, bu afsonaviy Rishilardan biri sifatida qaraladigan eng toʻliq saqlanib qolgan xorar matnidir. „Hora-shastra“ 71 bobdan iborat. Uning birinchi qismi (1-51 boblar) VII asr va VIII asr boshlariga tegishli, ikkinchi qismi (52-71 boblar) VIII asr oxirlariga tegishlidir. Ushbu kitobning inglizcha tarjimalari N. N. Krishnarao va V. B. Choudhuri tomonidan 1963 va 1961-yillarda nashr etilgan.

Shuningdek, qisman saqlanib qolgan, matnlar: „Garga Hora“, „Bhrigu Sutra“, „Shiva Jataka“, „Gauri Jataka“, „Jyotisharnava Navanitam“, „Bhrigu Samhita“, „Ravana Samhita“, „Lomasha Samhita“, „Vasishtha Samhita“, „Narada Samhita“, „Kashyapa Samhita“ va oʻrta asrlik hind mualliflarining oddiy astrologik matnlari, masalan, „Saravali“, taxminan 800 yilga tegishli.

Umuman olganda, zodiakal djyotishning asosiy matnlarining paydo boʻlish xronologiyasi quyidagicha:

• „Yavana Jataka“ – milodiy III asr.

• „Satya Jataka“ – milodiy III asr.

• „Surya Siddxanta“ – milodiy V asr.

• „Brihat Jataka“ – milodiy VI asr.

• „Shatpanchashika“ – milodiy VI asr.

• „Brihat Parashara Xora Shastra“ – milodiy 8-asr.

• „Saravali“ – milodiy VIII asr.

• „Bhagavata Purana“ (Krishna munajjimlar bashorati bilan bob) – eramizning 9-asri.

• „Garuda Purana“ (munajjimlar bashorati) – milodiy 10-asr.

• „Agni Purana“ (munajjimlar bashorati) – milodiy XI asr.

• „Sarvarta Chintamani“ – milodiy XIII asr.

• „Phaladipika“ – milodiy XIII asr.

• „Xora Sara“ – milodiy XIV asr.

• „Chamatkara Chintamani“ – milodiy XIV asr.

• „Jataka Parijata“ – milodiy XV asr.

• „Jataka Bharanam“ – milodiy XV asr.

• „Xora Ratnam“ – milodiy XV asr.

• „Xamanikya“ (Krishna munajjimlar bashorati bilan bob) – milodiy XV asr.

• „Narada Purana“ (munajjimlar boʻlimi) – milodiy 16-asr.

• „Saptarishi nadi“ – milodiy XVI asr.

• „Shambhu Xora Prakasha“ – milodiy 16-asr.

• „Uttara Kalamrita“ – milodiy 17-asr.

• „Prashna Marga“ – milodiy 17-asr.

• „Deva Keralam“ – milodiy 17-asr.

• „Jaymini sutralari“ – milodiy 18-asr.

• „Lal kitob“ – milodiy 19-asr.

Ramayana va Xarivanshining tanqidiy nashrlarida Rama va Krishna munajjimlar bashorati keyingi interpolatsiyalardan biri sifatida chiqarib tashlangan. Hindistonda astrologiyaning rivojlanishi ilk oʻrta asrlarda astronomiyaning rivojlanishida muhim omil boʻlgan.

Zamonaviy Hindiston

Devid Pingri taʼkidlaydiki, djyotisha va ayurveda zamonaviy Hindistonda eng yaxshi saqlanib qolgan ikkita anʼanaviy fan boʻlib, ikkalasi ham Gʻarb taʼsiri ostida oʻzgartirilgan.

2000-yillar boshida djyotisha diniy va akademik jamoalar oʻrtasidagi siyosiy kurash mavzusiga aylandi. Universitetlar grantlari komissiyasi va Inson resurslarini rivojlantirish vazirligi „vedik astrologiyasi“ (IAST: jyotir vijñāna) kursini hind universitetlarida joriy qilishga qaror qildilar. Andhra-Pradesh shtati Oliy sudi qaroriga tayanib, Hindiston ilmiy jamoasi va chet elda ishlayotgan hind olimlarining keng noroziligiga hamda Hindiston Oliy sudining bu qarorni mamlakat erishgan ilmiy ishonchni zaiflashtiruvchi orqaga qadam deb baholagan. 2011-yilda Mumbai megapolisining Oliy sudi astrologiya reklamalarini taqiqlash talabini rad etib, uni 4 ming yildan beri amalda boʻlgan „hurmatli fan“ deb hisoblagan. Yolgʻon bashoratlarga oid jamoat joylarida chiqishlarni taqiqlovchi 1954-yilgi qonun doirasiga kirmasligini belgilashgan. Hozirgi kunda bir nechta hind universitetlari djyotisha boʻyicha ilmiy darajalar taklif qilmoqda. Hindistondagi bir qator tadqiqotlar hind astrologlarining bashoratlarining samarasizligini koʻrsatgan.

Qoʻshimcha oʻqish uchun

• Vedanga
• Navaratna
• Bhavishya Purana
• Navagraha
• Astrologik davr
• Qadimgi hind taqvimi
• Hind astronomiyasi
• Yuga
• Hindu kosmologiyasi
• Djyotisha Vedanga
• Titxi
• Djyotishastra
• Astrologiya Nadi
• Fonetik astrologiya – Swar Shaastra
• Panchangam
• Vedik arxeoastronomiyasi
• Bhrigu Samhita

Adabiyotlar

Akademik adabiyot

Entsiklopediyalar

• Bulich S. K. Djotisha // Ensiklopedicheskiy slovar Brokgauza i Yefrona : v 86 t. (82 t. i 4 dop.). – SPb., 1890—1907.
• Kim Plofker, „South Asian mathematics; The role of astronomy and astrology“, Encyclopedia Britannica (2008)
• Pingree D., Gilbert R. A. „Astrology“, Encyclopedia Britannica
• „Hindu Chronology“, Encyclopædia Britannica Eleventh Edition (1911)

Maqolalar

• Chandra S.[angl.] „Religion and State in India and Search for Rationality“, Social Scientist (2002).
• Pingree D."Astronomy and Astrology in India and Iran" , Isis – Journal of The History of Science Society (1963), 229—246.
• Pingree D. Jyotiḥśāstra: Astral and Mathematical Literature. – Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 1981. – 149 p. – (A history of Indian literature : Vol. 6: Scientific and technical literature: Pt. 3., Fasc. 4; J. Gonda – ISBN 3-447-02165-9.
• Burgess E. „On the Origin of the Lunar Division of the Zodiac represented in the Nakshatra System of the Hindus“, Journal of the American Oriental Society (1866).
• Whitney W. D. „On the Views of Biot and Weber Respecting the Relations of the Hindu and Chinese Systems of Asterisms“", Journal of the American Oriental Society(1866).

Vedik astrologiyasi boʻyicha adabiyot

• Anton Mixaylovich Kuznesov. „9 Grax – 9 Sil jizni v Djyotishe“, Lvov 2014 ISBN 9789665085560.
• Maxarishi Parashara. „Brixat-Parashara-Xora-Shastra“, Donesk 1999 ISBN 9789965083549.
• Anton Kuznesov, Yuliya Korol. „Vedicheskaya Numerologiya i Tantra-Djyotish“, Xmelnitskiy 2020 ISBN 9786175136287.
• Dxundxiradj. „Djataka-Bxaranam“, Kiev 2008 ISBN 9789965084623.
• Anton Mixaylovich Kuznesov. „9 Grax – 9 Sil jizni v Djyotishe“, Xmelnitskiy 2016 ISBN 9786175133408.