Hojitarxon
Hojitarxon | |
|---|---|
| Oʻrta asrlar shahri | |
 | |
| 46°27′50″N 47°58′11″E / 46.46389°N 47.96972°E | |
| Mamlakat | Rossiya |
| Hukumat | |
| Asos solingan | XIII asr |
| Ilk eslatilishi | 1333-yil |
| Avtomobil kodi | 70 |
.svg)
Hojitarxon (tatarcha: حاجی ترخان, Xacitarxan, Хаҗитархан; nog. Хажитархан[1]) – oʻrta asrlardagi Oltin Oʻrda shahri, u parchalangach, Astraxan xonligining tarkibiga kirgan. Volganing quyi oqimida, oʻng qirgʻogʻida, zamonaviy Astraxan markazidan 12 km yuqorida joylashgan. Shahar oʻrni Shareniy Bugor arxeologik manzilgohi xarobalaridan topilgan. Turli davrlarda va turli tarixiy manbalarda Astarxon, Ajdarxon, Gintarxon, Sitraxan, Aztorokan nomlari ham uchraydi.
Asos solingan vaqti va joyi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Shahar taxminan 13-asrning oʻrtalarida – ikkinchi yarmida zamonaviy Astraxandan 12 km shimolda, Volganing oʻng qirgʻogʻidagi baland tepalikda paydo boʻlgan. Shaharning tashkil topishi 1250-yillarga toʻgʻri keladi, degan taxmin bor. M. G. Safargaliyev shaharning tashkil topishi „Oltin Oʻrda hukmron elitasi yangi din – islomni qabul qilgan va musulmon ruhoniylari xonlardan turli imtiyozlar ola boshlagan“ davrga toʻgʻri keladi deb hisoblagan[2]. Har holda, 1254-yilda Volga deltasi orqali sayohat qilgan Gilom de Rubruk Itil daryosining gʻarbiy qirgʻogʻida Botu Sartak oʻgʻlining qishki qarorgohi boʻlib xizmat qilgan qishloq mavjudligini va unda xon buyrugʻi bilan cherkov qurilganini eslatib oʻtadi[3]. Umumiy qabul qilingan nuqtai nazarga koʻra, Oltin Oʻrda xonining kuzgi qarorgohi boʻlgan Hojitarxon haqida yozma manbalarda birinchi eslatma Oʻzbekxon bilan bu shaharga 1333-yilda tashrif buyurgan arab sayyohi Ibn Battutaning qaydlarida uchraydi[4]. Battuta quyidagicha yozadi:
Biz Sulton va shtab-kvartira bilan yoʻlga chiqdik va Hojitarxon (Astraxan) shahriga yetib keldik… Bu dunyodagi eng katta daryolardan biri boʻlgan Itil daryosida qurilgan yirik bozorlari boʻlgan eng yaxshi shaharlardan biri. . Sovuq kuchayguncha va bu daryo muzlab qolguncha Sulton shu yerda qoladi. Unga quyiladigan suvlar ham muzlaydi. Keyin sulton bu hudud aholisiga bir necha ming arava somon olib kelishni buyuradi, ular somonni daryoga toʻplangan muz ustiga qoʻyishadi. Odamlar bu daryo va unga bogʻlangan suvlar boʻylab aravalarda 3 kunlik masofada sayohat qilishadi. Koʻpincha suv boʻylab karvonlar oʻtadi, qishki sovuq tugashiga qaramay, ular choʻkib oʻlib ketishadi[5].
Oʻrta asr xaritalarida Hojitarxon Volganing gʻarbiy qirgʻogʻida, hozirgi Astraxandan biroz balandroqda joylashgan. 1351-yildagi nomaʼlum xaritada Volga deltasida „Ajitarxon“ yozuvi bor. 1367-yilda tuzilgan venetsiyaliklar Frensis va Dominik Pitsiganining xaritasida Hojitarxon shahri Volganing oʻng qirgʻogʻida, Hoji Cherkas egallab olgan merosda koʻrsatilgan, ammo uning koʻchmanchi lageri shahardan ancha yuqorida joylashgan va xaritada „Casade Gercasi“ nomi bilan koʻrsatilgan edi. Hojitarxon shahri kosmograf Fra Mauroning 1459-yildagi xaritasida ham Eski va Yangi Saroy bilan birga koʻrsatilgan[6]. Florensiyalik savdogar Franchesko Pegolotti oʻzining 1340-yillardagi „Pratica della mercatura“ asarida „Jittarkandan Saroyga daryo boʻylab bir kunlik sayohat boʻladi“, deb yozadi[7].
Arxeologiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Arxeologik jihatdan Hojitarxon shahri qoldiqlari Shareniy Bugor oʻrnida qayd etilgan (hozirgi ATSKK qishlogʻi hududida, Astraxan tegrasida). Shahar atrofidagi uylarning qoldiqlari Volganing oʻng qirgʻogʻida Trusovo stantsiyasidan Streletskoye qishlogʻigacha boʻlgan hududdda joylashgan. 1966-yilda Astraxan sellyuloza-karton zavodi (ATSKK) qurilishi arafasida A. M. Mandelstam boshchiligida birinchi jiddiy va keng koʻlamli arxeologik qazishmalar olib borildi. Oltin Oʻrda shahrining chekkasida joylashgan turar-joylarning butun bloki – qazilmalar, sanoat binolari – kulolchilik ustaxonalari va qabriston topildi. 1984-yilda aholi punktining markaziy qismidan 3 km sharqda astraxanlik arxeolok V. V. Plaxov 14—15-asrlarda mavjud boʻlgan markaziy koʻp xonali uy va toʻrtta dugbadan iborat boʻlgan mulk majmuasini qazib oldi. 1990-yillarda xavfsizlik maqsadida oʻtkazilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida Hojitarxonning koʻplab yoʻldosh aholi punktlari, uning yaqin tumanlari tarkibiga kiruvchi dala yerlari va qishloq aholi punktlari aniqlangan. Biroq, afsuski, shaharning oʻzi hozircha saqlanib qolmagan – madaniy qatlamning katta qismi qirgʻoqning eroziyasi natijasida daryoga qulab tushgan yoki turar-joy hududlari va ATSKKni Streletskoye qishlogʻi bilan bogʻlaydigan qurilishi paytida qurilgan. Astraxan, Moskva, Sankt-Peterburg, Saratov, Volgograd va boshqa koʻplab shaharlarning muzey kolleksiyalarida Hojitarxon hududida topilgan oʻn minglab arxeologik topilmalar – bular tangalar, sopol buyumlar, koshinlar va temir buyumlar – qurollar hamda asboblar va boshqalar eksponat sifatida namoyish qilinmoqda[8]
Shahar Oltin Oʻrda davrida
[tahrir | manbasini tahrirlash]Savdo yoʻllari chorrahasida joylashgan shahar XIII-XIV asrlarda tezda Oltin Oʻrdaning savdo markaziga aylangan. Hojitarxon Sharq-Gʻarb karvon yoʻlida yirik tranzit savdo markazi boʻlgan. Saroydan bu yerga sharq yuklari boʻlgan karvonlar yetib kelgan va ikki yoʻnalishda: janubga – Kavkazoldi dashtlariga va Darband dovoni orqali Kavkazortiga hamda gʻarbga – Venetsiya va Genuya savdogarlari ularni kutib turgan Azakka borgan. Iosafat Barbaro, ayniqsa, barcha ziravorlar va ipak 14-asrda Azak va bu yerda joylashgan Italiya savdo koloniyasiga Hojitarxon orqali kelganini taʼkidlagan. Shahar pishiq va xom gʻishtdan qurilgan. Qazish materiallariga qaraganda, bu yerda kulolchilik, metallga ishlov berish va zargarlik hunarmandchiligi rivojlangan.
1395-yilning qishida Amir Temur qoʻshinlari Hojitarxonga yaqinlashdi. Baland devorlar shaharni dashtdan yaxshi himoya qildi, qishda esa Volga boʻyidan qirgʻoq chizigʻi eng zaif joyga aylanadi. Aholi qalin muz boʻlaklaridan kuchli devor qurib, ularni suv bilan toʻldirishgan, ammo shahar hokimiyati jangsiz taslim boʻlishga qaror qilgan. Temur shaharni talon-taroj qilish uchun askarlarga bergan, keyin uni yoqib, vayron qilgan. Temur qoʻshini hech qachon 1396-yil qishidagi kabi yuklarga toʻla boʻlmagan, shundan keyin Hojitarxon, Barbaroning soʻzlariga koʻra, „deyarli vayron qilingan shaharga“ aylangan[1].
Shahar Astraxan xonligi davrida
[tahrir | manbasini tahrirlash]Hojitarxon qayta tiklandi va 1459-yilda Astraxan xonligining poytaxti boʻldi, lekin u endi oʻzining avvalgi siyosiy va iqtisodiy ahamiyatini yoʻqotdi[9]. 1470-yillarda Hojitarxonga tashrif buyurgan venetsiyalik Ambrose Kontarini shaharning tanazzulga uchrashining yaqqol izlari haqida shunday yozadi: „U yerda kam sonli uylar bor, ular taxtadan qurilgan, lekin shahar past tosh devor bilan himoyalangan; Koʻrinib turibdiki, yaqinda bu yerda hali ham yaxshi binolar mavjud boʻlgan“[10]. U yana yozadi:
"Sitraxan[11] shahri uchta birodarga tegishli; Ular hozir Cherkes dashtlarida va Tana yaqinida yashovchi tatarlarni boshqarayotgan bosh xonning (Ahmed) ukasining oʻgʻillari. Yozda jazirama tufayli salqinlik va oʻt izlab Rossiya chegaralariga boradilar. Qishda bu uch aka-uka Sitraxanda bir necha oy boʻlishadi, lekin yozda ular boshqa tatarlar kabi qiladilar[10]".
1547-yilda shahar Qrim xoni Sohibgaray I tomonidan bosib olingan. Xon Darveshali oʻz ittifoqchisi Ivan Grozniyning oldiga qochishga majbur boʻlgan. 1554-yilda Ivan Grozniy shaharni deyarli jangsiz egallab olgan va oʻzining vassali Darveshalini taxtga oʻtkazgan. Darveshalining xiyonati natijasida 1556-yilda shaharga rus kazaklarining kichik bir otryadi yuboriladi. Xon qoʻshini bilan qochib ketadi va natijada Hojitarxon Rossiya imperiyasiga boʻysunadi. Xuddi shu yili yangi rus Astraxanini qurishga qaror qilindi. Voivoda Ivan Cheremisinov tomonidan tanlangan yangi joy – Zayachiy tepaligi Volganing chap qirgʻogʻida joylashgan edi.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ 1,0 1,1 Shnaydshteyn Ye. V. Xadjitarxan (istochniki)//Arxeologiya Nijnego Povoljya na rubeje tisyacheletiy: Materiali Vserossiyskoy nauchno – prakticheskoy konferensii. – Astraxan: Izd-vo Astraxanskogo gos. ped. un-ta,2001.S. 77-78
- ↑ Safargaliev M. G. Zametki ob Astraxanskom xanstve. // Sbornik statey prepodavateley Mordovskogo pedinstituta. Saransk, 1952.
- ↑ Vasilev D. V. O puti Giloma Rubruka cherez deltu Volgi i o naselyonnix punktax, kotorie on posetil // Zolotoordinskoe nasledie. Vipusk 2. Materiali vtoroy Mejdunarodnoy nauchnoy konferensii „Politicheskaya i sotsialno-ekonomicheskaya istoriya Zolotoy Ordi“, posvyaщyonnoy pamyati M. A. Usmanova. Kazan, 29-30 marta 2011 g. / Otv. red. i sost. I. M. Mirgaleev. – Kazan: OOO „Foliant“, Institut istorii im. Sh. Mardjani AN RT, 2011 °C. 64-72.
- ↑ „Путешествие шейха Ибн-Батуты в Золотую Орду, в половине XIV века“. 2012-yil 10-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 21-aprel.
- ↑ Krepost. Puteshestvie v Kaspiyskuyu stolitsu. Astraxan: OOO Tipografiya „Nova“, 2009. S. 18
- ↑ Krepost. Puteshestvie v Kaspiyskuyu stolitsu. Astraxan: OOO Tipografiya „Nova“, 2009. S. 15-16
- ↑ Pegolotti, Francesco Balducci. La Pratica della mercatura (1310—1340). Edited by A. Evans, Cambrige. Mass.: Medieval Academy of America, 1936. P. 21
- ↑ Krepost. Puteshestvie v Kaspiyskuyu stolitsu. Astraxan: OOO Tipografiya „Nova“, 2009. S. 20-21
- ↑ Pachkalov A. V. Goroda Nijnego Povoljya v XV v. // Zolotoordinskaya sivilizatsiya. Vip. 1. Kazan, 2008.
- ↑ 10,0 10,1 Ambrodjo Kontarini. Puteshestvie v Persiyu (Wayback Machine saytida 2023-05-01 sanasida arxivlangan) / Barbaro i Kontarini o Rossii – M.: „Nauka“, 1971.
- ↑ Nazvanie goroda dano v sootvetstvii s originalom sochineniya Kontarini: Ambrogio Contarini. Il Viazo del clarissimo Messer Ambrosio Contarini Ambasciator della Illustrissima Signoria di Venetia al Signor Vxuncassan Re de Persia
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Istoriya astraxanskogo kraya
- Pachkalov A. V. Srednevekovie goroda Nijnego Povoljya i Severnogo Kavkaza. M., 2018.