Insonning koʻruv tizimi

Koʻruv tizimi (vizual analizator, ko'rish organi) - bu hayvonlarda rivojlangan va ko'rinadigan spektrning (yorug'likning) elektromagnit nurlanishini idrok etishga, obyektlarning joylashuvi hissini yaratishga qodir bo'lgan biologik tabiatning binokulyar (stereoskopik) optik tizimi hisoblanib, ko'rish funksiyasini ta'minlaydi. Ko'rish organining normal qo'zg'atuvchisi bu-yorugʻlikdir. Yorug'lik ta'sirida tayoqchalar, konuslar va yorug'likka sezgir ganglion hujayralarida vizual pigmentlar (rodopsin, yodopsin va melanopsin) parchalanadi. Tayoqchalar- past intensivlikdagi yorug'likda, qorong'uda ishlaydi; bu holatda olingan vizual tuyg'ular rangsizdir. Konuslar- kun davomida va yorqin nurda ishlaydi; ularning vazifasi rang hissini berishdir. Inson va boshqa ko'plab hayvonlar uch o'lchamli tasvirni idrok etish qobiliyatini ta'minlaydigan binokulyar ko'rish qobiliyatiga ega. Ko'pgina kunduzgi hayvonlar quyosh nurlarining individual ranglarini farqlash qobiliyatiga ham ega (rangni ko'rish).

Anatomiya

Sutemizuvchilarning vizual tizimi (vizual analizator) quyidagi anatomik shakllanishlarni o'z ichiga oladi,bular:

periferik juftlashgan ko'rish organi - ko'z (yorug'likni idrok etuvchi fotoreseptorlar - tayoqchalar, konuslar va yorug'likka sezgir retinal ganglion hujayralari bilan);
markaziy asab tizimining asab tuzilmalari va shakllanishlari: ko'rish nervlari, chiazma, ko'rish yo'llari, ko'rish yo'llari - II juft kranial nervlar, okulomotor nerv - III juft, trohlear nerv - IV juft va abdusens nervi - VI juft;
diensefalonning lateral genikulyar tanasi (subkortikal ko'rish markazlari bilan), o'rta miya to'rt qavatining oldingi tuberkullari (birlamchi ko'rish markazlari);
subkortikal (va poyasi) va kortikal ko'rish markazlari: lateral geniculate tanasi va talamus yostiqlari, o'rta miya (quadrigemina) tomining yuqori tepaliklari va vizual korteks.

Koʻzning qon bilan ta'minoti

Qon ta'minoti ichki uyqu arteriyasi havzasidan oftalmik arteriyalar orqali amalga oshiriladi. Retina markaziy retinal arteriya tomonidan qon bilan ta'minlanadi, u ko'z ichiga optik nervning bir qismi (qalinligida) sifatida kiradi, shuningdek, xorioiddan qon oladi. Ko'z yoshi bezi lakrimal arteriyadan qon oladi. Ko'zning mushaklari xuddi shu nomdagi arteriyalardan qon oladi. Ko'z olmasining turli tuzilmalari va shakllaridan venoz qon bir xil nomdagi tomirlar orqali oqib o'tadi va ular birlashib, yuqori va pastki oftalmik venalarni hosil qiladi. Qon to'r pardadan markaziy to'r parda venasiga, xorioiddan to'rt venaga oqib, oftalmik venalarga boradi.

Ko'zning qo'shimcha tuzilmalari

Mushaklar

Ko'z olmasining tashqi mushaklari 6 ta boʻlib,ular^[1]:

ko'zning tashqi to'g'ri mushaklari;
ko'zning ichki toʻgʻri mushaklari;
ko'zning pastki to'g'ri mushaklari;
ko'zning yuqori to'g'ri mushaklari;
ko'zning pastki qiya mushaklari;
ko'zning yuqori qiya mushaklari.

Orbitalar

Orbita (ko'z teshigi) - bosh suyagidagi juft bo'shliq boʻlib u asosi, tepasi va to'rtta devori bo'lgan piramidal shaklga ega. Qo'shimchalari bilan ko'z olmasini o'z ichiga oladi^[2].

Lakrimal (koʻz yosh) apparati

Lakrimal apparat- lakrimal bezlar va lakrimal kanal tizimidan iborat. Amfibiyalarda, sudraluvchilarda, qushlarda va sutemizuvchilarda ko'zning sirtini namlash va tozalash uchun garder yoki lakrimal bezlar tomonidan ishlab chiqarilgan ko'z yoshi suyuqligini (ko'z yoshi) chiqaradi va ko'z olmasiga o'tkazadi. Bu suyuqlik shaffof, bir oz opalescent, bir oz ishqoriy reaksiyaga ega (lakrimal suyuqlikning pH : 7,3 ... 7,5). Chiqaruvchi kanalchalar tomonidan ishlab chiqariladigan lakrimal suyuqlik (lotincha: ductuli excretorii) kon'yunktiva qopiga kiradi (lotincha: saccus conjunctivae) va unda to'planadi va u erdan ko'z qovoqlari harakati bilan shox pardaga o'tadi. Shundan so'ng, ko'z yoshi yo'llari orqali lakrimal suyuqlik lakrimal ko'ldir (lotincha: lacus lacrimalis), lakrimal kanalikullar (lotincha: canaliculi lacrimales), lakrimal xalta (lotincha: saccus lacrimalis) va lakrimal kanal (lotincha: ductus nasolacrimalis) bilan pastki burun yo'liga kiradi^[3]^[4].

Ko'zlar

Hayvonlarda va odamlarda ko'rish organlari ko'zlardir . Umurtqalilar, sefalopodlar va ko'plab artropodlardan tashqari, boshqa turdagi hayvonlarning alohida vakillari - knidarlar, annelidlar, yassi qurtlar yuqori darajada tashkil etilgan (ob'ektlarning tasvirini yaratish va ob'ektiv ko'rishni ta'minlashga qodir) ko'zlarga ega. Hasharotlarning murakkab ko'zlari umurtqali hayvonlar va sefalopodlarning kamera ko'zlariga nisbatan tubdan farq qiladigan tuzilishga ega, ammo ular bilan qiyosiy morfologik qatorning bosqichma-bosqich o'tishlari bilan bog'liq.

Kosmosda orientatsiyaning muqobil usullari

Kosmosda yo'naltirish uchun ishlatiladigan ko'rishga o'xshash boshqa sensorli tizimlar mavjud, masalan, ko'rshapalaklar va kitsimonlarning ultratovushli exolokatsiyasi, bu ularga eng kichik narsalarni ham aniqlash imkonini beradi. Shuningdek, hid hissi kosmosda orientatsiya uchun ishlatiladi (bu ma'noda eng xarakterli ilon tilidir, garchi u itda hid bilan yo'naltirish misoli sifatida mashhur bo'lsa ham), eshitish (baliqdagi lateral chiziq) va taktil sezgilar (bosim va haroratni his qilish, palpatsiya). Bir vaqtlar sutemizuvchilarningajdodlaridan birida amalga oshirilgan va butun sinfga o'rnashgan mutatsiya konusning rang retseptorlari turlarini ikkiga qisqartirdi. Sutemizuvchilarning ajdodlari - kichik sutemizuvchilar - tungi hayot kechirishgan va bu yo'qotishni ko'rishning sezilarli darajada rivojlanishi (retseptorlar - tayoqlar yordamida) deb hisoblanadi. Inson ko'zi- ko'z olmasi va uning membranalari bilan optik nervdan iborat. Odamlar va umurtqali hayvonlarning bosh suyagining ko'z bo'shlig'ida joylashgan ikkita ko'zi bor.

Insonning ko'rish fiziologiyasi

Mashhur britaniyalik neyrofiziolog Richard X. Maslend^[5] fikricha, koʻrish fiziologiyasi sohasida koʻp narsa nomaʼlumligicha qolmoqda va oliy koʻrish markazlari ham faqatgina umumiy maʼnoda oʻrganilgan^[6]. Vizual idrok etish jarayonida ko'p sonli bosqichlar tufayli, uning individual xususiyatlari turli fanlar - optika, psixologiya, fiziologiya, kimyo nuqtai nazaridan ko'rib chiqiladi. Odamlarda binokulyar ko'rish, boshqa sutemizuvchilar, shuningdek, qushlar va baliqlarda bo'lgani kabi, ikkita ko'zning mavjudligi bilan ta'minlanadi, ulardagi ma'lumotlar birinchi navbatda alohida va parallel ravishda qayta ishlanadi, keyin esa miyada vizual tasvirga sintezlanadi. Insonning uzoq filogenetik o'tmishdoshlarida ko'zlar yon tomonda joylashgan edi, ularning ko'rish sohalari bir-biriga mos kelmadi va har bir ko'z faqat miyaning qarama-qarshi yarim shari bilan bog'langan - qarama-qarshi. Evolyutsiya jarayonida ba'zi umurtqali hayvonlarda, jumladan, inson ajdodlarida, stereoskopik ko'rish qobiliyatiga ega bo'lishi munosabati bilan, ko'zlar oldinga siljigan. Bu chap va o'ng ko'rish maydonlarining bir-biriga mos kelishiga va yangi ipsilateral aloqalarning paydo bo'lishiga olib keldi: chap ko'z - chap yarim shar, o'ng ko'z - o'ng. Shunday qilib, ularni taqqoslash va chuqur o'lchash uchun chap va o'ng ko'zlarning vizual ma'lumotlarini bir joyda olish mumkin bo'ldi. Ipsilateral aloqalar qarama-qarshiliklarga qaraganda evolyutsion jihatdan yoshroq hissoblanadi. Stereoskopik ko'rishning rivojlanishi davomida, ko'rish o'qlari yon tomonga yo'naltirilgan hayvonlardan ko'zlari frontal yo'naltirilgan hayvonlarga o'tishi bilan ipsi tolalarining ulushi ortadi (jadval).

**Bir qator sutemizuvchilarda ko'rish nervidagi kesishmagan va kesishgan tolalar soni**
Hayvon turi	Kesilmagan tolalar sonining kesishgan tolalar soniga nisbati
Qo'y	1:9
Ot	1:8
It	1:4,5
Opossum	1:4
Gvineya cho'chqasi	1:3
Mushuk	1:3
Ferret	1:3
Tok	1:1,5
Odam	1:2; 1:1,5; 1:1^[7]

Insonning binokulyar ko'rish xususiyatlarining aksariyati neyronlar va nerv aloqalarning xususiyatlariga bog'liqdir. Neyrofiziologiya usullari shuni ko'rsatdiki, birlamchi ko'rish korteksining binokulyar neyronlari retinada belgilangan tasvir chuqurligini bir qator nomutanosibliklar bilan dekodlay boshlaydi. Stereoskopik ko'rishni amalga oshirish uchun eng muhim talab ikki ko'zning to'r pardasidagi tasvirlardagi farqlar ekanligi ham ko'rsatib oʻtilgan. usullari, birlamchi vizual korteksning binokulyar neyronlari, bir qator nomutanosiblik bilan retinada belgilangan tasvir chuqurligini dekodlashni boshlaganini ko'rsatdi. Stereoskopik ko'rishni amalga oshirish uchun eng muhim talab ikki ko'zning to'r pardasidagi tasvirlardagi farqlar ekanligi ko'rsa.^[8] Insonning ikkala ko'zining va yuqori primatlarning ko'rish maydonlari katta darajada bir-biriga mos kelishi sababli, odam tashqi ko'rinishini va masofani aniqlash uchun ko'plab sutemizuvchilardan yaxshiroqdir (bu akkompdatsiya mexanizmi bilan ham yordam beradi) yopish uchun. Toob'ektlar, asosan, stereoskopik ko'rish ta'siri tufayli. Stereoskopik effekt taxminan 0,1-100 m masofada saqlanadi. Odamlarda fazoviy-vizual qobiliyatlar va uch o'lchovli tasavvurlar stereoskopiya va ipsi-bog'lanishlar bilan chambarchas bog'liq.

Manbalar

↑ Ханц Фениш. Карманный атлас анатомии человека. Минск: Вышэйшая школа, 1996 г.
↑ Сапин М. Р., Брыксина З. Г. — Анатомия человека //Просвещение, 1995 г.
↑ Гистология, цитология и эмбриология 2004.
↑ „Слёзный аппарат глаза“. 2018-yil 8-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 30-mart.
↑ Richard H. Masland (1942–2019)
↑ Masland 2021.
↑ Данные разных авторов.
↑ Bishop P. O. (1981) Neural mechanisms for binocular depth discrimination. In: Advances in Physiological Sciences. Sensory Functions (Eds. Grastian E., Molnar P.), v. 16, p. 441—449.

Yana qarang

inson ko'ruv sistemasi
qabul qiluvchi maydon
Sensor tizimi
Homo sapiens

Adabiyot

Зрение // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
А. Нагель «Аномалии, рефракции и аккомодации глаза» (перевод с немецкого доктора В. Добровольского, 1881);
Т. Лонгмор, «Руководство к исследованию зрения для военных врачей» (переработано доктором медицины Лаврентьевым, 1894);
А. Imbert, «Les anomalies de la vision» (1889);
Дж. Грегг, «Опыты со зрением» (1970).
Гистология, цитология и эмбриология. 6-е изд. М.: Медицина, 2004. ISBN 5-225-04858-7.
Ричард Маслэнд. Как мы видим? Нейробиология зрительного восприятия. М.: Альпина Паблишер , 2021. ISBN 978-5-9614-7248-6.

Havolalar

insonning ko'rish apparati (Wayback Machine saytida 2007-02-10 sanasida arxivlangan)
ko'z kasalliklari (Wayback Machine saytida 2007-02-11 sanasida arxivlangan)
insonning ko'rish tizimi (Wayback Machine saytida 2017-02-14 sanasida arxivlangan)

[1] Ханц Фениш. Карманный атлас анатомии человека. Минск: Вышэйшая школа, 1996 г.

[2] Сапин М. Р., Брыксина З. Г. — Анатомия человека //Просвещение, 1995 г.

[FOOTNOTEГистология,_цитология_и_эмбриология2004-3] Гистология, цитология и эмбриология 2004.

[4] „Слёзный аппарат глаза“. 2018-yil 8-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 30-mart.

[5] Richard H. Masland (1942–2019)

[FOOTNOTEMasland2021-6] Masland 2021.

[7] Данные разных авторов.

[8] Bishop P. O. (1981) Neural mechanisms for binocular depth discrimination. In: Advances in Physiological Sciences. Sensory Functions (Eds. Grastian E., Molnar P.), v. 16, p. 441—449.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]