Isfara (daryo)

Isfara (daryo)
	; Isfara daryosi Chorku qishlogʻida (Tojikiston)
Tavsif
Uzunligi	130
Havzasi	3240 km²
Suv sarfi	14,5 m³/s
Davlat	Qirgʻiziston, Tojikiston va Oʻzbekiston
Isfara (daryo)

Bu atamaning boshqa maʼnolari ham mavjud. Qarang: Isfara (maʼnolari).

Isfara — Qirgʻizistonning Botken, Tojikistonning Sug‘d va Oʻzbekistonning Farg‘ona viloyatlaridan oqib o‘tuvchi daryo. Yuqori oqimi Oqsuv, o‘rta qismi Karavshin deb ataladi. Daryoning boshlanish joyi Turkiston tizmasining shimoliy yon bagʻrida joylashgan Oqsuv muzligi hisoblanadi. Kishmishsoy bilan qoʻshilgandan keyin daryoga Isfara nomi beriladi. Isfaraning muzliklardan boshlanadigan 60 ga yaqin mayda irmoqlari mavud. Ulardan eng yiriklari Kishemish, Temingen, Jiptik daryolari hisoblanadi. Daryo Konibodom shahridan 7—8 km janubi sharqda Fargʻona vodiysining tekislik qismiga koʻtariladi.

Umumiy tavsif

Daryoning uzunligi O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi maʼlumotlariga ko‘ra, 107 km, Katta sovet ensiklopediyasiga maʼlumotlariga ko‘ra esa 130 km, havzasining maydoni 3240 km². Daryo, asosan, qor va muzliklardan toʻyinadi. Isfara daryosi boshlanadigan joy yaqinida Oqsuv xarobalari joylashgan boʻlib, yuqori oqimida o‘rmon maydonlari mavjud. Isfara daryosini umumiy maydoni 169,6 km² boʻlgan 210 ta muzliklar suv bilan taʼminlaydi, ularning eng kattalari Oqsuv (maydoni: 17,4 km²) va Jiltiq (maydoni: 21,4 km²) muzliklaridir.

Suv sarfi

Isfara daryosining oʻrtacha yillik suv sarfi Toshqoʻrgʻon yaqinida 14,5 m³/sekund, eng katta suv sarfi esa 150 m³/sekund (1973-yil 5-avgust), eng kichik suv sarfi 0,050 m³/sekund (1975-yil 28 mart). To‘lib oqish davri bo‘lgan may—sentabr oylarida daryodan yillik jami oqimning 80—85% oqib oʻtadi. Iyul oyida oʻrtacha oylik suv sarfi 43,6 m³/sekundga yetadi. Mart—aprel oylarida oʻrtacha oylik sarfi 3,5—4,0 m³/ sek. gacha kamayadi. Isfaraning yuqori oqimi tor daralardan oqib oʻtadi, shuning uchun ham daryo oqimi juda tez. Bahor va yoz oylarida daryo suvi, odatda, juda loyqa boʻladi (1 m³ suvda 8800 g choʻkma mavjud). Isfara sel oqimi koʻp uchraydigan daryolar toifasiga kiradi. Undagi oʻrtacha choʻkindi oqimi 12 kg/s ni tashkil qiladi. Daryo Fargʻona vodiysiga yiliga oʻrtacha 290 ming tonna loyqa suv keltiradi. Qirgʻizistonda daryo oqimi hajmi 90 million m³ boʻlgan Toʻrtkoʻl suv ombori va 9000 gektar sugʻoriladigan maydon bilan tartibga solinadi^[1]. Daryo suvining hammasi sugʻorishga sarf boʻlganligi uchun Sirdaryoga yetib bormaydi. Tojikistonning O‘zbekiston bilan chegarasi yaqinidagi Rabot qishlog‘ida daryo suvlari kanallar bo‘ylab tarqaladi. Keyinchalik bu kanallarining koʻpchiligi Farg‘ona viloyati hududiga oqib kiradi, u yerdan esa Katta Farg‘ona kanaliga quyiladi^[2].

Daryo oqimi

Oqsuv

Daryo Qirgʻizistonda (Tojikiston bilan chegarada) Turkiston tizmasining shimoliy yonbagʻridagi Oqsuv muzligidan^[3] 3193,0 m balandlikda boshlanadi. Oqsuv boshlanadigan joyga yaqin joyda Oqsuv xarobalari mavjud. Shimoliy yoʻnalish boʻylab oqadi. Daryoning yuqori oqimida oʻrmon maydonlari ham mavjud.

Karavshin

Karavshin qishlogʻi hududida daryo xuddi shu nomni oladi. Karavshin dastlab sharqqa biroz qiyalik bilan shimoliy oqimga ega, Kindik irmogʻining quyilishida Karavshin shimoli-gʻarbga buriladi, soʻngra Dauda togʻlarini aylanib oqadi. Rtachashma irmogʻining quyilishida yana shimoli-sharqqa buriladi, keyin esa faqat shimolga ozgina qiyalik bilan sharqiy yoʻnalishdan oqib oʻtadi. Karavshin qirgʻoqlari boʻylab Qurbak xarobalari mavjud boʻlib, daryo boʻylab koʻpriklar ham tashlangan.

Karavshinga Toldiq irmogʻi qoʻshilgandan soʻng, daryo shimolga buriladi va keyin Tojikistonning Vorux yerlariga oʻtadi. U yerda xuddi shu nomdagi qishloq ichidan sizib oʻtadi. Karavshin davlat chegarasida Kshemish daryosi bilan qoʻshiladi va shu sababli Isfara nomini oladi.

Quyi oqim

Sharqdan Sarseyit togʻlarini aylanib oʻtib, Qirgʻiziston hududiga qaytadi, lekin keyin ikkinchi marta Tojikiston hududiga oʻtadi va shu yerdan shimoli-sharqiy yoʻnalishda oqib oʻtadi. Tertgul (Toʻrtkoʻl) suv ombori (Qirgʻiziston) bilan uning oqimini tartibga soluvchi Jaydem ariq va taʼminot kanali^[4] orqali bogʻlanadi. Tojikistonning qoʻshni viloyatidagi Isfara sohillarida Koʻchoboyu, Govsuvar, Chorku, Surx aholi punktlari joylashgan.

Togʻ ortidan Surx shimol tomonga yoʻnalgan boʻlib, gʻarb yoki sharqda biroz qiyaliklarga ega. Daryoning quyi oqimida Kek-Tosh, Pshemak, Doʻstuk, Chorqishloq, Zumratsho, Shaxrak, Isfara shahri, 1-may, Qizilpilol, Arabqishloq, Balad, Xonobod, Nefteobod, Yangiobod, Zarxoʻk kabi aholi punktlari joylashgan.

Muammolar

Isfara havzasi yaqinida 185 ming nafar aholi istiqomat qiladi. Isfara shahrida suv sathining pasayishi qayd etilgan. Suv sathi 1960-yildagidan 50 sm kamaygan. Daryo oqib oʻtuvchi davlatlar oʻzaro shartnoma tuzib, daryo oqimining 37% suvidan foydalanishga kelishib olishgan^[5].

Suv tanqisligi qishloqlar aholisi orasida nizolar keltirib chiqargan. 2015-yil Ko‘ktosh qishlog‘i aholisi Chorko‘h qishlog‘i hududiga oqib o‘tadigan kanal tubini to‘sib qo‘ygan. Bunga javoban Chorko‘h aholisi qirg‘iz qabristoniga olib boradigan yo‘lni to‘sib qoʻygan. Toʻqnashuvlarda 13 nafar odam jarohat olgan^[6]. Suv mojarolarni toʻxtatish uchun „Kichik havza kengashi“ tuzilgan. Kengashning asosiy ishi suv mojarolarni oldini olish va Isfara mintaqasidagi ahvolni yaxshilash boʻlgan^[7].