Kontent qismiga oʻtish

Ispancha uyat

Vikipediya, erkin ensiklopediya

Ispancha uyat (shuningdek, empatik uyat, yashirin uyat, bilvosita uyat va boshqalar) boshqa odamning uyatli harakatlarini kuzatishdan uyalish hissi. Oddiy sharmandalikdan farqli oʻlaroq, biror bir noqulay hodisaning aynan ishtirokchisi boʻlmasdan, balki oʻzini boshqa odam duch kelgan noqulay vaziyatning guvohi yaʼni tinglovchisi yoki tomoshabini sifatida ishtirok etish bilan yuzaga keladigan hissiyot. Ushbu his-tuygʻularni ijtimoiy deb qabul qilish ham mumkin. Bundan tashqari, bir qator mutaxassislarning fikrlariga koʻra, ular maʼlum bir ijtimoiy va madaniy jihatdan maqbul xatti-harakatlarga rioya qilish uchun motivatsiya sifatida qaralishi mumkin[1][2].

Ispancha uyalish koʻpincha boshqa odamning baxtsizligi, xoʻrlanishi yoki sharmandaligidan zavqlanish yoki qoniqish hissi hisoblangan Schadenfreudening teskarisi sifatida qaraladi[3][4].

Ushbu sharmandalik hissiy yuqumli kasallikdan farq qilib, bunda odam ongsiz ravishda boshqalar boshdan kechirgan his-tuygʻularga taqlid qiladi[5]. Hissiy yuqumli kasallik ikkala shaxs tomonidan ham boshdan kechiriladi. Ushbu holat koʻpincha noxush hodisani boshdan kechirgan odam oqibatlarini bilmasa ham sodir boʻlaveradi. Harakatni emotsional yuqumli deb tan olish uchun his-tuygʻu bir nechta ishtirokchilarga taʼsir doirasini oʻtkazishi lozim[6]. Bundan tashqari, bilvosita sharmandalik kuzatuvchi butunlay izolyatsiya qilinganida ham paydo boʻlishi mumkin[7][8][9].

Terminning kelib chiqishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bugungi kunda bu atamaning kelib chiqishi boʻyicha yagona izoh yoʻq. Manbalarga koʻra, u ispan tilida (ispancha: Vergüenza Ajena, „boshqalar uchun uyat“). Biroq, shunga oʻxshash analoglar faqatgina ispanchada emas, balki boshqa tillarda ham mavjud: masalan, nemis (nemischa: Fremdschämen , „begona uchun uyat“)[10] va Fin (Fin myötähäpeä)[11]. Ingliz tilida bu atamani tushuntirish uchun „cringe“ atamasi ishlatiladi[12]. Ehtimol, bu atama ispan madaniyatida birinchi boʻlib paydo boʻlgan, shuning uchun u koʻproq soʻzlashuv uslubida ushbu nomga loyiq topilgan.

Psixologik asos

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Empatiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ispancha uyalish hissi empatiya (hamdardlik) bilan chambarchas bogʻliq – boshqa odamning his-tuygʻularini boshdan kechirish qobiliyati, bu fidoyilikni, ijtimoiy xulq-atvorni[13] va guruh hissiyotlarini ragʻbatlantiradigan kuchli tuygʻu hisoblanadi, hamdardlik hissining yetishmasligi esa asosan antisotsial xatti-harakatlar bilan bogʻliq[14][15][16]. Noqulay vaziyatlarda tashqaridan kuzatadigan inson har bir tuygʻuni oʻz zimmasiga olish orqali sharmandalik qurboniga hamdardlik bildiradi. Hamdardlik hissi yuqori boʻlgan insonlar bilvosita sharmandalikka koʻproq moyil boʻladilar[9]. Tuygʻularni tan olish qobiliyati, ehtimol, tugʻma boʻlishi ham mumkin[17], chunki unga ongsiz ravishda erishish mumkin. Biroq, uni oʻrgatish va boshqa odamlarning his-tuygʻularini turli darajadagi jadallik yoki aniqlik bilan tanib olishga erishish ham mumkin[18].

Madaniy ahamiyati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sharmandali vaziyatlar koʻp holatlarda ijtimoiy vaziyatlarda baʼzi talablarga javob bermaslik natijasida yuzaga keladi va madaniy jihatdan maqbul deb hisoblangan va nima boʻlmaganini tushunishga va oʻrganishga yordam berish uchun ishlatiladi[19][14][1][13][20]. Sharmanda boʻlgan jabrlanuvchini madaniy qarama-qarshiliklarga asoslangan izolyatsiya qilingan yaʼni ajratib qoʻyilgan boʻlsa, bilvosita noqulaylik jabrlanuvchi shaxs va kuzatuvchi odam oʻrtasidagi xulq-atvorni ragʻbatlantirish uchun ishlatiladi[9][2].

Yana qarang

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 Hoffman, Martin L. (1990-06-01). "Empathy and justice motivation" (en). Motivation and Emotion 14 (2): 151–172. doi:10.1007/BF00991641. ISSN 0146-7239. https://archive.org/details/sim_motivation-and-emotion_1990-06_14_2/page/151. 
  2. ↑ 2,0 2,1 Williams, Kipling D. (2007). "Ostracism". Annual Review of Psychology 58 (1): 425–452. doi:10.1146/annurev.psych.58.110405.085641. PMID 16968209. 
  3. ↑ „The Opposite Of Schadenfreude: Vicarious Embarrassment“ (en). NPR.org. 2020-yil 31-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 4-dekabr.
  4. ↑ Curiosity. „This is why you don't like cringe comedies“ (en-US). RedEye Chicago. 2018-yil 3-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 6-dekabr.
  5. ↑ Hatfield, Elaine (2016-06-22). "Emotional Contagion" (en). Current Directions in Psychological Science 2 (3): 96–100. doi:10.1111/1467-8721.ep10770953. 
  6. ↑ Barsade, Sigal G. (2002-12-01). "The Ripple Effect: Emotional Contagion and its Influence on Group Behavior" (en). Administrative Science Quarterly 47 (4): 644–675. doi:10.2307/3094912. ISSN 0001-8392. 
  7. ↑ Hartmann, Margaret. „The Science Behind Your Secondhand Embarrassment“ (en-US). Jezebel. 2017-yil 4-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 4-dekabr.
  8. ↑ Nikolić, Milica (2015-06-01). "Blushing and Social Anxiety: A Meta-Analysis" (en). Clinical Psychology: Science and Practice 22 (2): 177–193. doi:10.1111/cpsp.12102. ISSN 1468-2850. Archived from the original on 2021-02-24. https://web.archive.org/web/20210224061838/https://researchrepository.murdoch.edu.au/id/eprint/27381/. Qaraldi: 2020-12-02. Ispancha uyat]]
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Krach, Sören (2011-04-13). "Your Flaws Are My Pain: Linking Empathy To Vicarious Embarrassment". PLOS ONE 6 (4): e18675. doi:10.1371/journal.pone.0018675. ISSN 1932-6203. PMID 21533250. 
  10. ↑ Екатерина Комиссарова. „Почему другие заставляют вас испытывать испанский стыд“. Лайфхакер. 2020-yil 5-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 2-dekabr.
  11. ↑ „myötähäpeä - Wiktionary“ (en). en.wiktionary.org. 2021-yil 8-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 28-iyul.
  12. ↑ „Definition of CRINGE“ (en). www.merriam-webster.com. 2022-yil 4-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 4-yanvar.
  13. ↑ 13,0 13,1 Feinberg, Matthew (January 2012). "Flustered and faithful: embarrassment as a signal of prosociality". Journal of Personality and Social Psychology 102 (1): 81–97. doi:10.1037/a0025403. ISSN 1939-1315. PMID 21928915. Archived from the original on 2019-03-02. https://web.archive.org/web/20190302180901/http://pdfs.semanticscholar.org/a75f/af6748be54be79a667ca803e23fe3c67b2a2.pdf. Qaraldi: 2020-12-02. Ispancha uyat]]
  14. ↑ 14,0 14,1 Parrott, W. Gerrod. Emotions in Social Psychology: Essential Readings (en). Psychology Press, 2001. 9780863776823. 
  15. ↑ de Waal, Frans B.M. (2007-12-21). "Putting the Altruism Back into Altruism: The Evolution of Empathy". Annual Review of Psychology 59 (1): 279–300. doi:10.1146/annurev.psych.59.103006.093625. ISSN 0066-4308. PMID 17550343. 
  16. ↑ de Waal, Frans B.M. (2007-12-21). "Putting the Altruism Back into Altruism: The Evolution of Empathy". Annual Review of Psychology 59 (1): 279–300. doi:10.1146/annurev.psych.59.103006.093625. ISSN 0066-4308. PMID 17550343. 
  17. ↑ D., Baird, James. Unlock the positive potential hidden in your DNA, Nadel, Laurie, 1948-, Franklin Lakes, NJ: New Page Books, 2010. 9781601631053. OCLC 460061527. 
  18. ↑ O'Malley, J. Teaching Empathy, America, 1999 — 22–26-bet. 
  19. ↑ „The Psychology of Embarrassment“ (en-US). World of Psychology (2012-yil 14-noyabr). 2016-yil 7-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 4-dekabr.
  20. ↑ Wade, Carole. Psychology (en). Prentice Hall, 2002. 9780130982636. „wade psychology.“  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Ispancha_uyat&oldid=5309092" dan olindi