Ituzumdoshlar

Ituzumdoshlar (lotincha: Solanaceae) — ikki urugʻpallalilar sinfiga mansub oʻsimliklar oilasi. Oʻt, butachalar, lianalar va kichik daraxtlardan iborat. Barglari yonbargchasiz, ketma-ket joylashgan, gullari ikki jinsli. Kosachasi va gultoji 5 boʻlakli. Changchisi 5 ta. Mevasi — rezavor yoki koʻsakcha. Ituzumdoshlarning 90 turkumi, 2900 turi boʻlib, ular yer sharining tropik mintaqalarda, xususan, Janubiy va Markaziy Amerikada keng tarqalgan. Ituzum, pomidor, baqlajon, qalampir, paqpaq va goji oqchingʻil kabi turkumlari katta ahamiyatga ega. Ituzumdoshlarga kartoshka, pomidor, tamakigul, tamaki, maxorka va boshqa ekinlar kiradi. Koʻpchilik ituzumdoshlar — belladonna, mehrigiyoh, skopoliya, mingdevona, bangidevona, fisoxlaina va boshqa tarkibida alkaloidlar bor. Baʼzi ituzumdoshlar manzarali oʻsimlik sifatida oʻstiriladi.

Sistematikasi

Hozirgi kunda ushb oila o`z ichiga 7 ta turkumga bo`lingan 2700 turga ajratiladi:

• Andoza:Bt-latrus turkumi

  11 turni o`z ichiga oladi:

  • Benthamielleae
  • Browallieae
  • Cestreae
  • Salpiglossideae

• Goetzeoideae turkumi

  7 turni o`z ichiga oladi;

• Nicotianoideae turkumi

  8 turni o`z ichiga oladi;

• Petunioideae turkumi

  10 turni o`z ichiga oladi;

• Schizanthoideae turkumi

  1 ta turni o`z ichiga oladi — Schizanthus;

• Schwenckioideae turkumi

  3 turni o`z ichiga oladi;

• Solanoideae turkumi

  56 turni o`z ichiga oladi:

  • Capsiceae
  • Datureae
  • Hyoscyameae
  • Juanulloeae
  • Lycieae
  • Physaleae
  • Solaneae

Rasmlar

Gullar

• 
  Janubiy Amerika ituzum turlari (Solanum bonariense)
• 
  Kartoshka (Solanum tuberosum)
• 
  Pomidor (Solanum lycopersicum)
• 
  Baqlajon (Solanum melongena)
• 
  Yevrosiyo paqpaqi (Physalis alkekengi)
• 
  "Hind jensheni" "Ot hidi ildizi" (Withania somnifera)
• 
  Rokoto (Peru achchiq qalampir turlari, Capsicum pubescens)
• 
  Habanero ("Xitoy achchiq qalampir", Capsicum chinense)
• 
  Goji / Tibet bo'ri mevasi (Lycium barbarum)
• 
  Mehrigiyoh (Mandragora, "Odam ildizi")
• 
  Petuniya
• 
  "Peru olma" "Yo'qol pashsha! o'simligi" (Nicandra physalodes)
• 
  Tamaki (Nicotiana tabacum)
• 
  Maxorka (Nicotiana rustica)
• 
  Skopoliya, "Koʻp yillik sloveniyalik mingdevona" (Scopolia carniolica)
• 
  Mingdevona, "Kofirning afyun" (Hyoscyamus Niger)
• 
  Bangidevona, "Jimson oʻti", "Tikanli olma" (Datura stramonium)
• 
  Tropik bangidevona-daraxti turlari, "Anxelning karnayi" (Brugmansia suaveolens)
• 
  Xiyoli / Fisoxlaina / Pufak o'simligi
• 
  Belladonna, "Chiroyli ayol o'ti", "Halokatli ituzum"
• 
  "Ekvador kolibri guli", "Marmelad tupi"(Streptosolen jamesonii)
• 
  "Kecha-bugun-ertaga" (Brunfelsia pauciflora)
• 
  Chililik sehrgarlar daraxti (Latua pubiflora)

Mevalar

• 
  Kartoshkaning yemirilmaydigan reza mevalari.
• 
  Pomidor navlari.
• 
  Solanum aethiopicum, "T'oq siraq baqlajon", "Achchiq pomidor", "Efiopiya baqlajoni".
• 
  Oq baqlajon, "Tuxum-o'simlik".
• 
  Baqlajon.
• 
  Eski baqlajon navlarini rangli namoyish
• 
  Yevrosiyo paqpaqi, "Xitoy fonar" (Physalis alkekengi)
• 
  Peru paqpaqi
• 
  "Hind jensheni" "Ot hidi ildizi" (Withania somnifera)
• 
  "Peru olma" (Nicandra physalodes)
• 
  Achchiq qalampir navlari (Capsicum annuum).
• 
  Shirin qalampir navlarini rangli namoyish
• 
  Goji: "Tibet boʻri mevasi", (Lycium barbarum).
• 
  Goji: "Xitoy bo'ri mevasi" (Lycium chinense).
• 
  Mehrigyoh: "Jin tuxumlari".
• 
  Mehrigyoh: yarmida kesilgan bitta meva.
• 
  Skopoliya: gul kosachasi kapsulani ochish uchun ochildi.
• 
  Mingdevona: jingalak tishlari va qopqoqlari bo'lgan kapsulalar (o'ta zaharli).
• 
  Bangidevona: "Tikanli olma"
• 
  Xiyoli kapsulalari
• 
  Belladonna: "Iblisning gilosi"
• 
  Chili sehrgarlari daraxtining zaharli mevasi

Qo`llanilishi

Bu oila vakillarining koʻp qismi aholi tomoidan iste'mol qilinadi. Masalan, kartoshka (Solanum tuberosum), pomidor (Lycopersicum esculentum), ispan qalampiri (Capsicum annuum) va boshqalar O`zbekistonda ham ovqatlarga asosiy masalliq sifatida ishlatiladi. Shuningdek, tamaki o`simligi (Nicotiana) dan ham foydalaniladi.

Belladonna, mingdevona, bangidevona, skopoliya, mehrigiyoh va duboiziya kabi o`simliklarning tarkibida alkaloidlardan giotsiamin va atropin mavjud.