Kontent qismiga oʻtish

Juma Namangoniy

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Juma Namangoniy
Asl ismi Jumaboy Axmadjonovich Xojiyev
Tavalludi 1969-yil 12-iyun
Namangan viloyati, SSSR
Vafoti 2001-yil noyabr
Qunduz, Afgʻoniston Islom Amirligi
Fuqaroligi  СССР→Oʻzbekiston islomiy harakati
Xizmatdagi yillari  СССР 1987—1989
Jihod 1988—2001
Qoʻmondonlik qilgan Oʻzbekiston islomiy harakati
Jang/urush Afgʻon urushi
Tojikiston fuqarolar urushi
Afgʻonistondagi urush (2001—2021)

Jumaboy Axmadjonovich Xojiyev (1969-yil 12-iyun, Namangan viloyati, SSSR – 2001-yil, noyabr, Qunduz, Afgʻoniston Islom Amirligi) – oʻzbek millatiga mansub, islomiy radikal, salafiylik tarafdori, dala qoʻshinlari qoʻmondoni. Oʻzbekiston Islomiy Harakati radikal islomiy terrorchilik tashkilotining ilk rahbarlaridan biri.

Biografiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Jumabay Axmadjonovich Xojiyev[1] 1969-yilning 12-iyunida Namangan viloyati Namangan tumani Xoʻja qishlogʻida tavallud topgan. Namangan shahar 28-sonli kasb-hunar bilim yurti bitiruvchisi. 1987-yilning noyabr oyida havo-desant qoʻshinlarida harbiy xizmatga chaqirilgan. 1988-yilda Afgʻoniston urushida ishtirok etgan. 1989-yilda demobilizatsiyadan soʻng Fargʻona vodiysiga qaytib kelgan va u yerda mahalliy diniy faollar taʼsiriga tushib qolgan[2].

1989-yilning oxirida Oʻrta Osiyo mintaqasining eng hurmatli ilohiyotshunoslaridan biri Abduvali Mirzayevga shogirdlikka tushgan. Xojiyev Fargʻona vodiysi hududida zoʻravonlik bilan qurol ishlatish orqali shariat davlatini barpo etishga qaratilgan harbiylashtirilgan, fundamentalistik „Tovba“ tashkilotini yaratishda faol ishtirok etgan. 1992-yilda u oʻttiz nafar izdoshlari bilan Tojikiston gʻarbidagi Qoʻrgʻontepa viloyatiga qochib ketgan[3]. Tojik radikallari (xususan, IRPT harbiy tuzilmasini shakllantirishda ishtirok etgan Muhammadsharif Himmatzoda) koʻmagi bilan Afgʻoniston hududiga joʻnab ketgan va u yerda tojik muxolifatining shimoliy Qunduz viloyatida joylashgan oʻquv lagerida boʻlgan. Keyinchalik, Tahor viloyatining shimoli-sharqiy qismidagi Varsaj shahri hududida joylashgan „Jamoat-e islomi“ tashkilotining oʻquv bazasida kasbiy tayyorgarlikdan oʻtgan.

Juma Namangoniy Tohir Yoʻldosh bilan birga Markaziy Osiyodagi radikal islom muxolifatining koʻzga koʻringan namoyandalaridan biri boʻlgan[3].

2000-yilning 17-noyabrida Oʻzbekiston Oliy sudi Juma Namangoniyni 1999-yilda Toshkentda terrorchilik harakatlarini uyushtirganlikda aybli deb topib, sirtdan oʻlim jazosiga hukm etgan[3][4].

Tojikiston fuqarolar urushi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Namangoniy 1992-yilda[5] Islom Karimov hukumati tomonidan „Adolat“ partiyasiga qarshi tazyiqidan soʻng, oʻttizga yaqin oʻzbek jangarilari hamda „Adolat“ partiyasi bilan Saudiya Arabistoni moliyachilari oʻrtasidagi bir necha arab vositachilaridan iborat guruh bilan Tojikistonning janubiga qochib ketgan. U yerda Namangoniy repressiyalardan qochgan oʻzbeklarni yollab, bir necha oy ichida atigi ikki yuz kishidan iborat guruhni boshqargan, shuningdek, Afgʻonistondagi Mujohidlar kuchlari orasidagi ichki kurashlardan zerikkan arablarni ham oʻz safiga qoʻshib olgan[6].

Tojik jangchilarini taʼminlagan IRP koʻmagida Namangoniy guruhi Tavildara vodiysida harbiy baza tashkil qilgan va Tojikiston fuqarolar urushida Birlashgan tojik muxolifatini (UTO) qoʻllab-quvvatlab, Tavildara shahrini ikki marta vaqtincha ishgʻol qilgan. Namangoniy 1997-yil iyun oyida UTO va Imomali Rahmon hukumati oʻrtasida imzolangan tinchlik bitimiga qarshi chiqqan, biroq oxir-oqibat oʻzining Tavildara vodiysidagi qoʻrgʻonida asosiy tarafdorlar guruhini qoʻllab-quvvatlab, aksariyat jangchilarini demobilizatsiya qilgan. U Hoit qishlogʻida fermer xoʻjaligini sotib olib, uni boshqargan, shuningdek, Tojikiston poytaxti Dushanbega yuk tashiydigan yuk mashinalariga egalik qilgan. Namangoniyning, shuningdek, Afgʻonistondan Tojikiston orqali Yevropa bozorlariga geroin olib oʻtganligi ham aytiladi[7].

Fuqarolar urushi yillarida Namangoniy Sovet armiyasi va afgʻon mujohidlarining[8] mamlakatda joylashgan Tojikiston harbiylari va rus qoʻshinlari tomonidan qoʻllangan taktikasini bilgani uchun samarali qoʻmondon boʻlgan. Turli IRP rahbarlarining fikriga koʻra, Namangoniy „qattiq intizomli va odamlarni safarbar eta oladigan yaxshi notiq“ boʻlgan va shu sababdan oʻz jangchilarining unga boʻlgan sadoqatini saqlay olgan, ammo, u, shuningdek, „notoʻgʻri, temperamentli va avtoritar“ deb taʼriflangan va koʻpincha partiya siyosiy rahbariyatining buyruqlarini eʼtiborsiz qoldirgan[9].

Oʻzbekiston Islomiy Harakati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1998-yilning avgustida[10] Namangoniy va Yoʻldosh Oʻzbekistonda Karimovga qarshi jangari islomiy muxolifatni yaratish maqsadida Oʻzbekiston Islomiy Harakatiga (OʻIH) asos solgan[11]. Yoʻldosh „Tolibon“ va „Al-Qoida“ bilan aloqa oʻrnatish uchun Afgʻonistonga borgan, ammo Namangoniy Tojikistonda qolgan. 1999-yilning yozida OʻIH Qirgʻiziston janubiga, Oʻsh yaqiniga, keyinroq Botkenga kirib, qirgʻiz va chet elliklarni, jumladan, bir nafar general-mayor va toʻrt nafar yapon geologini garovga olgan va qirgʻiz armiyasi bilan toʻqnashuvlarga sabab boʻlgan. Qish yaqinlashgach, OʻIH Tavildara vodiysiga chekingan[11]. Uyg‘urlar, chechenlar, o‘zbeklar, tojiklar, qirg‘izlar, qozoqlar va boshqa millatlar OʻIH rahbari Juma Namangoniy qoʻl ostida xizmat qilish uchun toʻplangan[12].

Bu reydlar Markaziy Osiyoga katta taʼsir koʻrsatdi va natijada Tojikistonga, xususan, Karimov tomonidan OʻIHni Tavildara vodiysidagi bazasidan chiqarib yuborish uchun jiddiy xalqaro bosim paydo boʻldi. IRP 1999-yil oxirida oʻzining sobiq ittifoqchisi Namangoniyni hududni tark etishga koʻndirdi va noyabr oyida OʻIHning uch yuzga yaqin jangarisi va ularning oila aʼzolari Rossiya qoʻshinlari tomonidan Afgʻoniston bilan chegaraga olib ketildi, u yerda „Tolibon“ tomonidan kutib olinib, Mozori-Sharifga joylashtirildi. Oʻzbekistonga qarshi harakat qilish erkinligi evaziga OʻIH Shimoliy Ittifoqqa qarshi „Tolibon“ni qoʻllab-quvvatladi. Namangoniy va Yoʻldosh tez-tez Qandahorga borib, Usoma bin Lodin va Mulla Umar bilan uchrashib, „strategiyani rejalashtirish va qurol-yarogʻ, oʻq-dorilar va pullar boʻyicha muzokaralar olib borishdi“. Xabar qilinishicha, Namangoniy 2000-yil boshida bin Lodindan 20 million AQSh dollaridan koʻproq mablagʻ yigʻgan va xorijiy moliyachilardan yana 15 million AQSh dollari yigʻishga muvaffaq boʻlgan. Bu mablagʻ bilan oʻz kuchlarini jihozlagan va oʻqitgan. OʻIH oʻzini afyun savdosi orqali ham moliyalagan – Interpol vakili Ralf Mutschkening soʻzlariga koʻra, Afgʻonistonda ishlab chiqarilgan afyun eksportining 60 foizi Markaziy Osiyodan tranzit orqali oʻtgan va Namangoniy guruhi bu savdoning 70 foizini nazorat qilgan boʻlishi mumkin[13].

2000-yilning iyul oyida Namangoniy bir necha yuz jangchi bilan Tavildara vodiysiga qaytib keldi va u yerdan yashirincha oʻz jangarilarini Oʻzbekiston va Qirgʻizistonga joylashtirdi[14]. Bir oy davomida Oʻzbekistonning Surxondaryo viloyatida shiddatli janglar boʻlib oʻtdi va harbiylar OʻIH jangarilarini togʻdagi qoʻrgʻonlaridan Tojikistonga chekinishga majbur qildi[14][15]. Qirgʻizistonda namanganlik jangchilar oʻn nafar alpinistni, jumladan, toʻrt nafar amerikalikni oʻgʻirlab ketgan, ular harbiylar bilan toʻqnashuvdan keyin ozod etilgan[14]. Bu bosqinlar 25-sentyabrda Qoʻshma Shtatlarni OʻIHni Xorijiy terroristik tashkilot deb belgilashga undadi[15]. Shuningdek, 2000-yil oxirida 1999-yildagi Toshkent portlashlariga aloqadorlikda ayblanib, yashirincha sudlangandan[14], soʻng Oʻzbekiston Yoʻldosh bilan birga Namangoniyni ham oʻlimga hukm qildi[16]. Amerika Qoʻshma Shtatlari Davlat departamenti maʼlumotlariga koʻra, sud jarayoni „ayblanuvchilarning inson huquqlarini himoya qilish boʻyicha xalqaro standartlarga“[15], xususan, Fuqarolik va siyosiy huquqlar toʻgʻrisidagi xalqaro paktga mos kelmagan[16].

Namangoniy 2000-yil oktyabr oyida OʻIHning Mozori-Sharifdagi bazasiga chekindi. Oʻsha paytda u 2000 nafar qirgʻiz, tojik, oʻzbek, chechen va uygʻur jangchilaridan iborat qobiliyatli, koʻp millatli qoʻshinni boshqargan. Dekabr oyida Namangoniy uch yuzga yaqin jangchini Tojikistonga, yana Tavildaraga olib keldi. Biroq Karimov va xalqaro hamjamiyatning kuchli bosimidan soʻng Tojikiston hukumati aʼzolari uni Afgʻonistonga qaytishga yana bir bor koʻndirishdi. 2001-yilning yanvarida bu safar ham Rossiya transport vertolyotlari orqali havoda koʻtarildi. Ketishdan oldin u ikkinchi xotini, Tojikiston fuqarolar urushi paytida halok boʻlgan tojik jangchining bevasi va ikki oʻgʻilning onasi bilan turmush qurdi[17].

OʻIH 2001-yilning yozida hujum amaliyotlarini qayta boshladi, mahalliy shpallar iyul oyi oxirida Qirgʻiziston—Tojikiston chegarasidagi ikkita harbiy postga va qirgʻiz televideniyesi uzatuvchisiga hujum qildi. Hujumlar shuni koʻrsatdiki, Namangoniyda „uning ishtirokisiz ham ishlay oladigan yangi, mustaqil qoʻmondonlik tuzilmasi“ mavjud[18]. 2001-yil oxiriga kelib, Namangoniy 3000—5000 jangchidan iborat qoʻshinni boshqargan, ular Amerika Qoʻshma Shtatlari tomonidan Afgʻonistonga bostirib kirish paytida „Tolibon“ bilan birga tayyorgarlik koʻrgan. Ular bilan birga mahalliy va xorijiy „Tolibon“ga qarshi kuchlarga qarshi kurashgan[19].

Vafoti

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Namangoniy 2001-yilning noyabrida Afgʻonistonda[20] havo hujumi natijasida halok boʻlgan[21]. Uning oʻlimi haqidagi mish-mishlar 2001-yil noyabr oyining oʻrtalarida boshlangan, ammo vaziyat, joylashuv va vaqt toʻgʻrisida aniq maʼlumotlar mavjud emas edi[22]. Shimoliy Ittifoq generali Abdul Rashid (Abdurashid) Doʻstum Namangoniy Qunduz shahri uchun janglarda halok boʻlganini daʼvo qilgan[23]. Ammo „Tolibon“ uning Afgʻoniston poytaxti Kobulda yoki shahar yaqinida havo hujumi oqibatida halok boʻlganini va Logar viloyatida yashirincha dafn etilganini daʼvo qilgan[24]. Pokistonlik jurnalist Hamid Mir Namangoniyning 2001-yil 6-noyabrda Mozori Sharifda vafot etgani va Usoma bin Lodinning 2001-yil 8-noyabrda qilgan chiqishida Muhammad Atef bilan birga ulugʻlangani haqida xabar bergan[25]. Shunga qaramay, Oʻzbekiston huquq-tartibot idoralari rahbarlari bu maʼlumotga ishonchsizlik bildirishgan[3]. 2002-yilning iyun oyida Qirgʻiziston Xavfsizlik Kengashi kotibi Namangoniyning tirikligi va Fargʻona vodiysiga bostirib kirishga hozirlik koʻrayotganini eʼlon qilgan[26].

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Komarov O. Kto on, Djuma Namangani? // Nezavisimaya gazeta. – M., 2000. – 24 avgusta.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „В Кундузе убит соратник бен Ладена Джума Намангани“. Газета.Ru (2001-yil 19-noyabr). 2017-yil 1-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 1-oktyabr.
  2. ↑ Комаров 2000.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Дурани А., Гибельгаус Л. „Убит или взят в плен: судьба лидера ИДУ Тахира Юлдашева пока не прояснена“. Ferghana.ru (2004-yil 23-mart). 2008-yil 13-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 1-oktyabr.
  4. ↑ „Руководители ИДУ: Джума Намангани (Ходжиев) и Мухаммад Тахир Фарук (Юлдашев)“. 2009-yil 25-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 20-yanvar.
  5. ↑ Pannier, Bruce. „IMU Announces Longtime Leader Dead, Names Successor“. Radio Free Europe/Radio Liberty (2010-yil 17-avgust). 2018-yil 29-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 29-iyul.
  6. ↑ Rashid, Ahmed (14 January 2002). „They're Only Sleeping: Why militant Islamicists in Central Asia aren't going to go away“. The New Yorker. 24 January 2016da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 6 February 2016.
  7. ↑ Rashid, Ahmed (14 January 2002). „They're Only Sleeping: Why militant Islamicists in Central Asia aren't going to go away“. The New Yorker. 24 January 2016da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 6 February 2016.
  8. ↑ Pannier, Bruce. „IMU Announces Longtime Leader Dead, Names Successor“. Radio Free Europe/Radio Liberty (2010-yil 17-avgust). 2018-yil 29-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 29-iyul.
  9. ↑ Rashid, Ahmed (14 January 2002). „They're Only Sleeping: Why militant Islamicists in Central Asia aren't going to go away“. The New Yorker. 24 January 2016da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 6 February 2016.
  10. ↑ „Pakistan's 'fanatical' Uzbek militants“. BBC News (2014-yil 11-iyun). 2016-yil 3-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 12-fevral.
  11. ↑ 11,0 11,1 Rashid, Ahmed (14 January 2002). „They're Only Sleeping: Why militant Islamicists in Central Asia aren't going to go away“. The New Yorker. 24 January 2016da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 6 February 2016.
  12. ↑ Rashid, Ahmed (14 January 2002). „They're Only Sleeping: Why militant Islamicists in Central Asia aren't going to go away“. The New Yorker.
  13. ↑ Rashid, Ahmed (14 January 2002). „They're Only Sleeping: Why militant Islamicists in Central Asia aren't going to go away“. The New Yorker. 24 January 2016da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 6 February 2016.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 Rashid, Ahmed (14 January 2002). „They're Only Sleeping: Why militant Islamicists in Central Asia aren't going to go away“. The New Yorker. 24 January 2016da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 6 February 2016.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Office of the Coordinator of Counterterrorism. „Eurasia Overview“. United States Department of State (2001-yil 30-aprel). Qaraldi: 2016-yil 7-fevral.
  16. ↑ 16,0 16,1 Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor. „Uzbekistan“. United States Department of State (2001-yil 23-fevral). 2017-yil 18-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 7-fevral.
  17. ↑ Rashid, Ahmed (14 January 2002). „They're Only Sleeping: Why militant Islamicists in Central Asia aren't going to go away“. The New Yorker. 24 January 2016da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 6 February 2016.
  18. ↑ Rashid, Ahmed (14 January 2002). „They're Only Sleeping: Why militant Islamicists in Central Asia aren't going to go away“. The New Yorker. 24 January 2016da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 6 February 2016.
  19. ↑ Curtis. „Involvement of Russian Organized Crime Syndicates, Criminal Elements in the Russian Military, and Regional Terrorist Groups in Narcotics Trafficking in Central Asia, the Caucasus, and Chechnya“. Federal Research Division, Library of Congress (2002-yil oktyabr). 2016-yil 10-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 7-fevral.
  20. ↑ United States Department of State (2002-yil 25-sentyabr). „Redesignation of the Islamic Movement of Uzbekistan as a Foreign Terrorist Organization“. Press-reliz.
  21. ↑ Donovan, Jeffrey. „U.S.: Diplomat Sees Growing Terrorism Challenge In Central Asia“. Radio Free Europe/Radio Liberty (2003-yil 30-oktyabr). 2016-yil 31-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 6-fevral.
  22. ↑ Rashid, Ahmed (14 January 2002). „They're Only Sleeping: Why militant Islamicists in Central Asia aren't going to go away“. The New Yorker. 24 January 2016da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 6 February 2016.
  23. ↑ „Bin Laden's Assistant Juma Namangani Killed In Afghanistan“. Pravda.ru (2001-yil 19-noyabr). 2017-yil 2-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 7-fevral.
  24. ↑ „Bin Laden's Associate Juma Namangani Killed, Assert Taleban“. Pravda.ru (2001-yil 20-noyabr). 2017-yil 2-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 7-fevral.
  25. ↑ Mir. „How Osama bin Laden Escaped death 4 times after 9/11“. Canada Free Press (2007-yil 8-sentyabr). 2016-yil 7-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 6-fevral.
  26. ↑ „Намангани готовит вторжение в Ферганскую долину“. 2017-yil 15-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 14-mart. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Juma_Namangoniy&oldid=5324943" dan olindi