Kalibrlangan maydonlar

Kalibrlangan maydonlar fizikasi (gauge field theory) – bu zamonaviy nazariy fizikaning asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, unda kuchlarni ta'sirini tushuntirish uchun simmetriya va kalibrlash tamoyillari asosida nazariyalar quriladi. Ushbu nazariya kvant mexanikasi va maxsus nisbiylik nazariyasi asosida ishlab chiqilgan bo‘lib, elementar zarralar va ular o‘rtasidagi fundamental kuchlarning o‘zaro ta’sirini tavsiflashda qo‘llaniladi.

Kalibrlangan maydonlar nazariyasining rivojlanishi XX asrning o‘rtalariga borib taqaladi. Ushbu sohaning boshlanishi Jeyms Klerk Maksvell (1860-yillar) tomonidan elektromagnit maydon nazariyasini yaratish bilan boshlangan, chunki u kalibrlash erkinligi tamoyilining dastlabki namunasini ko‘rsatgan edi. Keyinchalik, XX asr boshida Albert Eynshteynning umumiy nisbiylik nazariyasi (1915) gravitatsiya maydonini geometrik yondashuv asosida tavsiflashga imkon berdi.

Kalibrlangan nazariyaning zamonaviy ko‘rinishi Yang-Mills nazariyasida aks etadi. 1954-yilda Chen Ning Yang va Robert Mills nodiagonal kalibrlash nazariyasini taklif qilishdi, bu esa kvant maydonlar teoriyasi doirasida kuchli va zaif yadro kuchlarini tushuntirishga yo‘l ochdi. Ushbu nazariya nonabeliy guruhlar (masalan, SU(2), SU(3)) asosida ishlaydi.

1960-yillar oxirida Stiven Vaynberg, Abdus Salam va Sholdon Glashou elektrozaif o‘zaro ta'sirni yagona nazariya sifatida birlashtirishga muvaffaq bo‘lishdi. Ular Standart Modelni ishlab chiqishga hissa qo‘shib, elektromagnit va zaif kuchlarni birlashtirishdi. Gravitatsiya maydonini kalibrlash nazariyasi bilan uyg‘unlashtirish hali ham davom etmoqda.

Bugungi kunda kalibrlangan maydonlar fizikasi kosmologiya, kvant xromodinamikasi (QCD), va super simmetriya nazariyalari kabi sohalarda fundamental ahamiyat kasb etadi. Mazkur sohadagi kashfiyotlar zamonaviy texnologiyalar, masalan, LHC (Katta Adron Kollayderi) eksperimentlarida foydalanilmoqda.