Kalliy sulhi

Kaliya tinchligi — bu afinaliklar va forslar oʻrtasidagi yunon-fors urushlarini tugatgan tinchlik shartnomasi. Miloddan avvalgi 449 yilda tuzilgan.

Antik manbalar

Qadimgi manbalarda yunonlar va forslar oʻrtasidagi uzoq davom etgan urushga chek qoʻygan tinchlik shartnomasining tuzilgan vaqtiga oid tafovutlar mavjud. Platonning soʻzlariga koʻra, tinchlik Evrimedon jangidan keyin (miloddan avvalgi 469 va 466 yillar oraligʻida) va kichik Peloponnes urushidan oldin tuzilgan. Xuddi shu fikrni Plutarx. Ayni paytda Gerodot, Likurg va Diodor buni Kiprdagi Salamin jangidan keyingi davrga (miloddan avvalgi 450 yil) bogʻlaydilar). Demosfen va Isokrat tinchlik shartnomasini tilga olganlar, shartlarini tavsiflab berganlar, lekin tuzilgan vaqtini aniqlashtirmagan.

Shu bilan birga, qadimgi manbalarda tinchlik tuzilgan vaqtdan tashqari yana bir nomuvofiqlik mavjud. Plutarxning soʻzlariga koʻra, diplomatik missiya rahbari Kallias mukofotlangan: " Ular hatto bu voqea munosabati bilan afinaliklar Tinchlik qurbongohini qurib, qirolga elchixonada qatnashgan Kalliyaga alohida hurmat koʻrsatishganini aytishadi " lekin Demosfenning soʻzlariga koʻra, Kalliy sudlangan, ular uni oʻlimga hukm qilishmoqchi boʻldilar, lekin oxir-oqibat, ular unga 50 talant jarima solishdi — bu oʻsha vaqtlar uchun juda katta miqdor.

Zamonaviy baholar

Kalliya tinchligi yunonlar va forslar oʻrtasidagi uzoq davom etgan toʻqnashuvga yakun yasagan shartnoma edi. Tinchlik kuchli pozitsiyadan emas, balki teng shartlar asosida tuzilgan edi. V. M. Strogetskiy taʼkidlaganidek, „Kalliy tinchlik shartnomasinig muammosi pentekontaetidagi eng keskin munozarali masalalardan biridir“ va „bu olimlar shartnomaning sanasi va shartlari haqida emas, balki bir butun sifatida uning haqiqiyligi haqida koʻp bahslashayotgani bilan bogʻliq.“.

Kalliy tinchlik shartnomasinig haqiqiyligi haqidagi munozaralar 19-asrda boshlangan. Bir qator olimlar Kalliy tinchlik shartnomasinig tarixiyligi haqidagi antik manbalarga qoʻshilishdi; boshqalar esa teskari fikrda edilar. Ularning taʼkidlashicha, Kalliy tinchlik shartnomasinig afinalik soxtalashtirishdir va uning stelgagi „Ulugʻlangan“ Kalliy tinchlik shartnomasi yozuvi miloddan avvalgi 4-asrda „sharmandali“ Antalkid tinchlik shartnomasiga qarshi qoʻyish uchun paydo boʻlgan. J. Uolsh Kalliy tinchlik shartnomasinig miloddan avvalgi 460-yillarda Evrimedon jangidan keyin darhol tuzilganligini taʼkidlagan birinchi zamonaviy tarixchi boʻldi.

E. Bedian asarlari paydo boʻlgandan soʻng, Kalliy tinchlik shartnomasinig mavjudligi va tugash vaqti haqidagi munozaralar yangi yoʻnalishga koʻchdi. Neordinar qaror, Afina va Fors oʻrtasida Kalliy tinchlik shartnomasinig rasmiylashtirgan bir nechta sulh bitimlari mavjudligi taklif qilindi. Antik davr rus mutaxassislari Strogetskiy va Surikov bu fikrga qoʻshiladilar.

Forslar Evrimedonda vayrononaviy magʻlubiyatga uchratgandan soʻng, Kserks jangovar harakatlarni toʻxtatishga qaror qildi va muzokaralarga rozi boʻldi. Podshoh huzuriga Kalliy boshchiligida elchilik yuborildi. Oʻsha paytda tuzilgan tinchlik shartnomasining tafsilotlari nomaʼlum, ammo bu Afina uchun foydali boʻlganiga shubha yoʻq. Evrimedon jangi (miloddan avvalgi 469 yoki 466 yillar) va afinaliklarning Misr ekspeditsiyasi (miloddan avvalgi 459-454 yillar) oʻrtasidagi vaqt oraligʻi kamida 10 yil boʻlib, forslar va yunonlar oʻrtasida harbiy harakatlar boʻlmaganligi bilan ajralib turardi. Aynan shu vaqtda spartaliklar va afinaliklar (Forslarga qarshi koalitsiyadagi sobiq ittifoqchilar) oʻrtasida harbiy toʻqnashuv kichik Peloponnes urushi boshlandi

Muvaffaqiyatsiz Misr ekspeditsiyasidan, Kiprga qarshi harbiy yurishdan, Kimonning oʻlimidan soʻng, harbiy harakatlar Afina dengiz ittifoqi uchun ham, Fors davlati uchun ham befoyda boʻldi. Ikkala tomon ham tzugtzvang holatida ekanliklarini bilishgan va shuning uchun tinchlik oʻrnatishga qaror qilingan. Miloddan avvalgi 449-yilda kelgan afinaliklar delegatsiyasi rahbari. Suzada Artakserks I ga yana Gipponikning oʻgʻli Kalliy tayinlandi. Delegatsiya rahbari nomi bilan shartnomaning oʻzi „Kalliy tinchlik shartnomasinig“ deb nomlangan.

Bunday yondashuv bizga bir qator nomuvofiqliklarni — turli manbalardagi turli shartlarni, afinaliklarning tuzilgan kelishuvga munosabatini (Demosfenning fikricha, sud va Kalliyga qoʻyilgan jarima va Plutarxga koʻra katta sharaf) tushuntirishga imkon beradi.

S. Ya.Lure Afinaning ushbu tinchlik shartnomasini tuzish tashabbusini boshqacha talqin qiladi. Afina katta foyda olish uchun Sparta bilan kurash paytida forslar bilan tinchlik oʻrnatishga muhtoj edi. Biroq, oligarxik partiyaning boshligʻi, Alopekalik Fukidid bu sulhni yunon dunyosiga xiyonat sifatida koʻrdi, bu oʻz navbatida qarama-qarshi tomonda turgan Periklga qarshi hujum edi. Va nihoyat, Perikl siyosati maʼqullandi. Ammo Kalliy forslardan pora olganlikda ayblanib, uni oʻlim jazosi bilan qoʻrqitdilar, biroq u moʻjizaviy tarzda 50 talant jarima toʻlab qutulib qoldi.

Voqealarning borishi

Kimon vafotidan soʻng Perikl boshchiligidagi partiya Afinada forslar bilan sulh tuzish muzokaralar olib borish uchun qoʻllab-quvvatlandi. Suzaga Afina tomonidan Kalliy (boy va Periklning birinchi xotinining otasi bilan) boshchiligidagi elchilik yuborildi va Argos tomonidan ham delegatlar yuborildi. Bu davrda Argos va Afina oʻrtasidagi munosabatlar doʻstona betaraflik sifatida tavsiflanishi mumkin. Forslar ham yunonlar bilan sulh tuzishdan manfaatdor edilar, chunki Forsda oʻsha paytda Suriya va Misrda satrap Megabiz tomonidan Artakserksga qarshi qoʻzgʻolon koʻtarilgan edi.

Tinchlik shartnomasi shartlari

Tinchlik shartnomasining asosiy sharti Fors va Afina taʼsir doiralarini chegaralash edi. Janubda chegara Kichik Osiyoning janubi-gʻarbiy qirgʻogʻi mintaqasida, shimolda — Qora dengizga kiraverishda oʻtgan. Shunday qilib, Fors shohi oʻz flotini Egey dengiziga olib kirmaslikka majbur boʻldi. Kichik Osiyodagi quruqlik chegarasi dengizdan taxminan 75-90 km uzoqlikda (ot chavandozning bir kunlik yoʻli) oʻtgan. Tinchlik shartnomasi, shuningdek, Ahamoniylar imperiyasi tomonidan Egey dengizining Kichik Osiyo sohilidagi Ion yunon shaharlarining mustaqilligini rasman tan olishi va aslida ularning Afinaga boʻysunishini ham nazarda tutgan edi. Afina tomonidan shartnomada Fors nazorati zonasiga kirgan boshqa hududlarga bostirib kirmaslik va uning taʼsir doirasini belgilangan chegaralardan tashqarida sharqqa kengaytirishga harakat qilmaslik majburiyati bor edi. Ushbu tinchlik shartnomasi oʻzini juda mustahkam qildi. Shu munosabat bilan miloddan avvalgi 449 yilgi shartnoma anʼanaviy ravishda yunon-fors urushlarining tugashi hisoblangan.

Ammo oʻsha Lure miloddan avvalgi 447 yilda forslar va yunonlar oʻrtasidagi kelishuv shartlarini biroz boshqacha izohlaydi va Lureining soʻzlariga koʻra, tarixshunoslikda Kalliy sulhi deb nomlangan ushbu tinchlik shartnomasi shu yili tuzilgan. Forslar Egey dengizidagi afinaliklarning kuchini tan oldilar, Afina esa forslar hukmronligi ostida yashagan yunonlar (masalan, Misr yoki Kipr) ishlariga endi aralashmaydigan boʻdi. Gellespont boʻgʻozi ham Afinaning taʼsiri ostida edi, forslarga unga bir kunlik masofada yaqinlashish taqiqlangan, ammo bu Fors politsiya otryadlari razvedka maqsadida bu hududga yaqinlasha olmaydi degani emas edi. Artakserksning Afina dengiz ittifoqi tarkibiga kirgan Kichik Osiyodagi yunon shaharlarining muxtoriyatini tan olishi ham muhim: ularga ichki ishlarini tartibga solishga ruxsat berildi, ammo forslarning oliy hokimiyati ostida bu shaharlar soliqni faqat bir qismini Afinaga berishar edi. Garchi ilgari Kichik Osiyo shaharlaridan afinaliklar soliqlarni koʻproq olishgan. Bu Kichik Osiyo shaharlaridan forosning sezilarli kamayishini tushuntiradi. Ammo Gellespont shaharlaridan forslar soni kamaymadi, chunki u muhim non hududi edi va Afina bu yerda forslarga soliq toʻlashga toqat qilmasdi. Tushunish kerakki, Kalliy tinchlik shartnomasiga koʻra Kichik Osiyo shaharlari mustaqillikka erisha olmadilar, ular hali ham Ahamoniylar sulolasi hukmronligi ostida qolib ketishdi, lekin endi ularning yashash sharoitlari koʻproq erkinlashgan. Buni keyingi voqealardan koʻrish mumkin: Afina va Fors oʻrtasida uzoq vaqt davomida yaxshi qoʻshnichilik munosabatlari oʻrnatilgan. Garchi, albatta, Afina koʻproq foyda olgan boʻlsa-da: ular Shimoliy Qora dengiz mintaqasi, Frakiya va Makedoniya bilan savdo aloqalari uchun xavfsiz boʻlgan Egey dengizida mustahkamlashga muvaffaq boʻlishdi. Savdo Forslarning oʻzlari bilan ham davom etdi. Bu Afinaga moliyaviy ahvolini va harbiy harakatlarni amalga oshirish uchun resurslarni yaxshilash imkoniyatini berdi, faqat endi boshqa yoʻnalishda.

Adabiyotlar

• Lure S. Ya.. Yunoniston Tarixi. SPb.: S.Peterburg Nashri, 1993 — 340—341-bet. 
• Rung E. V.  „B. IV. Yunon-fors munosabatlari kontekstida Kalliy sulhi muammosi“, . Yunoniston va Ahamoniylar davlati: miloddan avvalgi 6-4-asrlarda diplomatik munosabatlar tarixi., Историческая библиотека. SPb.: Факультет филологии и искусств СПбГУ, 2008. ISBN 978-5-8465-0851-4. 
• Strogeskiy V. M. Problema Kallieva mira i ego znachenie dlya evolyutsii Afinskogo morskogo soyuza // Vestnik drevney istorii. — 1991. — № 2. — S. 158—167.
• Суриков И. Е. „Гл. IV. Кимон: аристократ, но не олигарх“, . Античная Греция: политики в контексте эпохи. М.: Наука, 2008. ISBN 978-5-02-036984-9. 
• Badian E. „The Peace of Callias“, . From Plataea to Potidaea. Baltimore, Maryland: The Johns Hopkins University Press, 1993 — 132—178-bet. ISBN 0-8018-4431-2.