Kontent qismiga oʻtish

Kristal Makmillan

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Jessi Kristal Makmillan
Shaxsiy maʼlumotlari
Tavalludi 1872-yil 13-iyun
Edinburg, Shotlandiya
Vafoti 1937-yil 21-sentyabr
Edinburg, Shotlandiya
Fuqaroligi Buyuk Britaniya
Taʼlim Edinburg universiteti
Kasbi siyosatshunos, huquqshunos, matematik

Jessi Kristal Makmillan britaniyalik siyosatchi, huquqshunos, feminist va Edinburg universitetining birinchi ayol bitiruvchisi, shuningdek, matematika kursining birinchi ayol bitiruvchisi boʻlgan. Jessi ayollarning saylov huquqi va boshqa ayollar huquqlarini himoya qilgan. U Lordlar palatasiga ishini taqdim etgan ikkinchi ayol va Tinchlik va erkinlik uchun ayollar xalqaro ligasining asoschilaridan biri boʻlgan. Birinchi jahon urushining birinchi yilida Gaagada chaqirilgan Xalqaro xotin-qizlar kongressida Makmillan Buyuk Britaniya ayollari nomidan tinchlikni tiklash va qurolli toʻqnashuvlarga barham berishga intilgan. Kongress Yevropa va Qoʻshma Shtatlardagi siyosiy yetakchilarga xabar yetkazadigan besh delegatni saylagan. Makmillan Qoʻshma Shtatlardagi boshqa delegatlar bilan uchrashishdan oldin Shimoliy Yevropa va Rossiyaning neytral davlatlariga tashrif buyurgan. U Gaagada shakllantirilgan takliflarni taqdim etish uchun betaraf davlatlarning prezident Woodrow Wilson kabi dunyo rahbarlari bilan uchrashgan. Keyinchalik Vilson bu takliflarni oʻzining oʻn toʻrt bandidan biri sifatida, barqaror tinchlik oʻrnatish, urush olib borish uchun asos sifatida ishlatgan. Urush oxirida Makmillan Syurixda ikkinchi ayollar kongressini tashkil etishga yordam bergan va Versal shartnomasi qoidalarini shakllantirish uchun Parijdagi siyosiy rahbarlar yigʻilishida Kongress tomonidan ilgari surilgan rezolyutsiyalarni qabul qilish uchun tanlangan delegatlardan biri boʻlgan. Huquqshunos Millatlar Ligasini yaratish gʻoyasini qoʻllab-quvvatlagan.

Karyerasining boshlanishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Jessi Kristal Makmillan – Shotlandiya shahridagi Melrose & Co kompaniyasida choy sotuvchisi Jessi Kristal Finlayson va Jon Makmillanning yagona qizi[1]. Oila Edinburg Nyu-Taun shahridagi Dyuk koʻchasi 8-uyda yashagan (1922-yildagi Dublin koʻchasi)[2]. Makmillan Edinburgdagi maktabgacha taʼlimdan keyin Shotlandiyaning sharqiy qirgʻogʻidagi Sent-Endryusdagi Sent-Leonards maktabi va Sent-Katarin qizlar maktabida tahsil olgan. 1892-yil oktyabr oyida Makmillan universitetga kirgan birinchi qiz talabalardan biri boʻlgan, ammo birinchi boʻlib tamomlamagan, chunki boshqalar oʻqishda muvaffaqiyat qozonishgan, yuqori darajaga ega bo'lishgan. Makmillan tabiiy fanlarni, jumladan Jorj Kristal bilan matematikani, Ralf Kopelend bilan astronomiyani va Piter Gutri Tait va Kargill Gilston Knott bilan tabiat falsafasini oʻrgangan. 1896-yil aprel oyida matematika va tabiiy falsafa boʻyicha bakalavr darajasini olgan va universitetda bunday natijalarga erishgan birinchi ayol boʻlgan[3].

Makmillan 1896-yilning yozida universitetda oʻqishni davom ettirish uchun Berlinga borgan, keyin Edinburgga qaytib kelgan va 1896-yil oktyabr oyida sanʼat fakultetiga kirish uchun yunon imtihonini topshirgan. U bir qator ijtimoiy fanlarni, shu oʻrinda siyosatni oʻrgangan va 1900-yil aprelda tamomlagan. Makmillan Edinburgda matematika va tabiiy falsafa boʻyicha birinchi darajali va axloqiy falsafa va mantiq boʻyicha ikkinchi darajali darajani olgan birinchi ayoli edi. Makmillan bu vaqtda Edinburg ayollari munozara jamiyatining aʼzosi boʻlgan, bu forum raqiblarini bahslashda ishonchini qozonishga yordam bergan. Huquqshunos 1897-yil may oyida Edinburg matematika jamiyatiga qoʻshilgan va 1896-yilda Flora Filippdan keyin ikkinchi ayol aʼzo boʻlgan[3].

Urushga qarshi tadbirlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Birinchi jahon urushi boshlanganda, Makmillan NUWSS faoliyatida urushga qarshi kayfiyatni qoʻllab-quvvatlashni kutgan. Buning oʻrniga britaniyalik ayollarning aksariyati erkaklarga urushda gʻalaba qozonishda yordam berishga intilishlarini payqagan. Ammo Makmillan taslim boʻlmadi – harbiy harakatlar boshlanganidan koʻp oʻtmay, u rahm-shafqat missiyasi bilan Gollandiyaning Vlissingen shahriga joʻnagan. 1914-yil oktyabr oyining oxiriga kelib, qulagan Antverpendagi qochqinlarni oziq-ovqat bilan taʼminlagan. 1914-yil oxirida Makmillan urushayotgan mamlakatlardagi ayollar oʻrtasida tinchlik oʻrnatishga chaqiriqlar almashinuvi boʻlgan Ochiq Rojdestvo xatini imzolagan[4].

Dunyoning boshqa joylarida pasifistlar urush haqiqatlariga moslashishga majbur boʻlganlar. „Avgust qurollari“ dan soʻng, Angliyada ishlagan, ammo urush boshlanganligi sababli vataniga qaytmagan Avstriya-Vengriyadan boʻlgan Rosika Shvimmer urushayotgan xalqlar oʻrtasida vositachilikni tashkil qilish uchun neytral mamlakatlarning xalqaro konferensiyasini oʻtkazish gʻoyasini aytgan. Germaniyaning pasifist ayollari toʻqqiz oydan keyin Berlinda oʻtkazilishi kerak boʻlgan yillik IWSA kongressiga mezbonlik qilish taklifini qaytarib olishga majbur boʻlganlar[4]. 1914-yil dekabr oyida Madisondagi Viskonsin universiteti professori kanadalik Julia Greys Uels oʻz qarashlarini „Otashkesimsiz uzluksiz vositachilik“[5] risolada eʼlon qilgan. Bu xabardan ilhomlanib, Katt Berlinda ayollarning saylov huquqi konvensiyasini oʻtkazish oʻrniga 1915-yil 28-apreldan boshlab Gaagada toʻrt kunlik Xalqaro Ayollar Tinchlik Kongressini oʻtkazishni taklif qilgan.

Ushbu xabar Britaniyaga yetib kelganida, NUWSS aʼzolari urush harakatlariga sherik boʻlgan va tashviqot ishiga bagʻishlangan Millikent Fosett va tinchlik delegatlarini kongressga yubormoqchi boʻlgan Rojdestvo maktubi imzolaganlar kabi vatanparvarlar oʻrtasida boʻlingan. Ammo NUWSS aʼzolarining aksariyati koʻproq millatchi boʻlganligi sababli, ular baynalmilalistlar Xelen Brayt Klark[6], Bondfild tomonidan maʼqullangan, Gaagaga ayollar delegatsiyasini yuborishni qoʻllab-quvvatlagan rezolyutsiyani rad etishgan[7]. Umumiy norozilik tufayli, Margaret[8], Helena Svanvisk va Maud Royden kabi baʼzi ayollar Tinchlik Kongressida ishtirok etish uchun NUWSSni tark etishgan. Hammasi boʻlib 180 ga yaqin kishi boʻlgan[9]. Makmillan uzoqda xayriya ishlari bilan shugʻullanganidan beri oʻz lavozimini tark etmagan yagona xalqaroparast NUWSS ijrochi direktori boʻlgan. U Gaaga yaqinidagi koʻngillilar missiyasini tanlagan va guruh ingliz kanalini kesib oʻtgandan soʻng sobiq NUWSS aʼzolariga qoʻshilishga tayyorlangan.

Makmillan 1915-yilda Gaagada, The Survey jurnalidagi maqola uchun suratga olingan

1915-yil 28-apreldan 1-maygacha Gaagada Shimoliy Amerika va Yevropadan 1150 nafar ayol ishtirok etgan yirik kongress yigʻilib, tinchlik takliflarini muhokama qilgan[10]. Bu tadbir Xalqaro Xotin-qizlar Kongressi yoki Ayollar Tinchlik Kongressi deb nomlangan. Dastlab 180 nafar ayollardan iborat Britaniya delegatsiyasi Winston Churchillning kanal bo‘ylab Britaniya parom qatnovini bekor qilgani tufayli ancha qisqargan va Britaniya faollarining ko‘pchiligini tor-mor qilgan[9]. Makmillan Kongress takliflarini qoʻllab-quvvatlash uchun neytral mamlakatlarga sayohat qilish maqsadida Xalqaro qoʻmita aʼzosi etib saylangan. Viskonsin rejasi tinchlikni tiklashning eng yaxshi usuli sifatida bir ovozdan qabul qilingan[5] va Makmillan, Shvimmer va Qoʻmitaning boshqa aʼzolari uni prezident Woodrow Wilsonga taqdim etish uchun Qoʻshma Shtatlarga borishgan. Ayollarning koʻplab tinchlik takliflari keyinchalik AQSh Prezidenti tomonidan oʻzining oʻn toʻrt bandida qoʻllangan va Xalqaro Xotin-qizlar Kongressining birgalikdagi saʼy-harakatlari Millatlar Ligasini yaratishga hissa qoʻshgan[10].

Makmillan urushdan keyin 1919-yil may oyida Xalqaro ayollar kongressida delegat sifatida Syurixga borgan. Kongress keyingi oy imzolanishi kerak boʻlgan Versal shartnomasida koʻrsatilgan Germaniya uchun taslim boʻlishning qattiq shartlarini keskin qoralagan. Makmillan bu muammoni muhokama qilishni davom etayotgan Parij tinchlik konferensiyasiga olib kelgan, ammo shartnomaga hech qanday oʻzgartirish kiritilmagan[3].

Advokatlik faoliyati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1918-yil boshiga kelib, 30 yoshdan oshgan britaniyalik ayollar ovoz berish va davlat lavozimlarini egallash huquqiga ega boʻldilar. 1919-yilda ayollarga advokatlik bilan shug‘ullanishga ruxsat beruvchi „Kasbda jinsiy kamsitish to‘g‘risida“gi qonun qabul qilingandan keyin, Makmillan advokatning shogirdi bo‘lish uchun Midl Templga murojaat qilgan. U 1924-yil 28-yanvarda advokat sifatida birinchi sud jarayonini oʻtkazgan, 1926-yilda Gʻarbiy okrugga qoʻshilgan va uning kursiga saylangan ikkinchi ayol boʻlgan. Oʻshandan 1929-yilgacha oltita okrug sudida maslahatchi boʻlib faoliyat olib borgan va 1927-yildan 1936-yilgacha shimoliy London sudlarida 65 ta ishni koʻrib chiqqan. 1929-yildan Markaziy jinoiy sudda beshta ishda prokuror va bitta ishda advokat sifatida ishtirok etgan. Uning fuqarolik ishlari haqida hech qanday yozuv yoʻq. Makmillan oʻqish davrda ayollar uchun huquqiy cheklovlarni bekor qilish boʻyicha „Ochiq eshiklar“ kengashiga hammuallif boʻlgan. U butun mamlakat boʻylab ayollar ish joyida teng imkoniyatlarga ega boʻlishini taʼminlash uchun harakat qilgan. NUWSS 1918-yilda Teng Fuqarolik Jamiyatlari Milliy Ittifoqi sifatida qayta tashkil etilgan, ammo Makmillan ayollar ishchilarini himoya qilish qonunchiligi boʻyicha ularning pozitsiyasiga rozi boʻlmagan. 1929-yilda mehnatkash ayollarni iqtisodiy ozod qilish uchun Ochiq eshiklar xalqaro tashkilotiga asos solgan. Jessi Makmillan bu yerda oʻlimigacha prezident boʻlib xizmat qilgan.

Merosi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kristal Makmillanning qabri, Korstorfin qabristoni, Edinburg

1937-yilda Makmillanning sogʻligʻi yomonlashgan va oʻsha yilning iyun oyida oyogʻi amputatsiya qilingan. Huquqshunos 21-sentyabr kuni Edinburgdagi Chalmers Kresent uyidagi yotoqda yurak xastaligidan vafot etgan. 23-sentyabr kuni uning jasadi kuydirilgan[11]. Uning qoldiqlari shahar gʻarbidagi Korstorfin qabristoniga ota-onasi yoniga dafn etilgan. Qabr cherkovning shimolidagi ulkan granit xoch bilan belgilangan.

Uning vasiyatiga koʻra, uning mablagʻlari Open Door International, ishlaydigan ayollarni iqtisodiy ozod qilish tarafdori boʻlgan tashkilot va Axloqiy va ijtimoiy gigiyena assotsiatsiyasi[3] oʻrtasida taqsimlangan.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Macmillan, Chrystal, (1923–21 Sept. 1937), barrister. Who Was Who(ingl.) // Oxford University Press. — DOI:10.1093/ww/9780199540884.013.u213397.
  2. ↑ Edinburgh and Leith Post Office Directory 1872-73
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 O'Connor J. J., E. F. Robertson. Jessie Chrystal MacMillan // University of St Andrews Scotland, School of Mathematics and Statistics.
  4. ↑ 4,0 4,1 Oldfield, 2003, p. 18.
  5. ↑ 5,0 5,1 Teacher Background—Julia Grace Wales and the Peace Movement // Wisconsin Historical Society.
  6. ↑ Rappaport, 2001, p. 98.
  7. ↑ Crawford, 2001, p. 114.
  8. ↑ Crawford, 2001, p. 19.
  9. ↑ 9,0 9,1 Crawford, 2001, p. 668.
  10. ↑ 10,0 10,1 How Did Women Activists Promote Peace in Their 1915 Tour of Warring European Capitals?.
  11. ↑ Harrison B. The Oxford Dictionary of National Biography // Oxford University Press. — DOI:10.1093/ref:odnb/38526. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Kristal_Makmillan&oldid=5192018" dan olindi