Kumul xonligi
Qumul xonligi 1930-yilda Shinjon gubernatori Jin Shuren tomonidan tugatilgunga qadar Sin sulolasi, soʻngra Xitoy Respublikasi tarkibidagi yarim avtonom feodal turkiy xoqonlik edi. Xonlik Shinjonning hozirgi Hami prefekturasida joylashgan edi.
Kumul xonlari Chagʻatoy xonligi xonlarining bevosita avlodlari va shuning uchun Moʻgʻul imperiyasining oxirgi avlodi edi.
1513-yilda Min-Turpan mojarosiga Qora Del qirolligi Mansurxon tomonidan bosib olingach barham berildi va Min sulolasi Turpan xonligi bilan munosabat oʻrnatdi. Xonlik Minga soliq toʻlay boshladi. Sulton Said Boboxon boshchiligidagi Turpan xonligi Xitoyning Min sulolasiga sodiq qodli va 1646-yilda Sin sulolasiga qarshi Milayin qoʻzgʻolon koʻtarganda, Xitoy musulmonlari min sulolasini qoʻllab-quvvatladi.
1647-yildan boshlab, Min sadoqatlilari magʻlubiyatga uchraganidan soʻng, Kumul shahzodasi Turumtoy Sin qoʻshinlari tomonidan oʻldirildi, Kumul Singa boʻysunib, soliq toʻlash majburiyatini oladi. U Sin hukmronligi ostiga oʻtdi va Sin imperiyasining bir qismi sifatida xonlik boʻlib qoldi. „Jasak tarxon“ unvoni Hami hukmdori Abdulloh begim Tarxonga (Kumul hukmdori Muhammad Shohi beg Tarxonning oʻgʻli) 1696-yilda Jungʻor-Sin urushi davrida Singa vassal sifatida boʻysunganidan keyin berilgan.
Xonlik Sin imperiyasi tarafida jungʻorlarga qarshi kurashgan. 1884-yilda dungan qoʻzgʻolonidan keyin Shinjon viloyatga aylantirilgach, Kumul vassal xonlik sifatida saqlanib qoldi.[1]
Xonlarga Sin imperiyasi tomonidan Sinvan (Birinchi darajali Xitoy shahzodasi) unvoni ham berildi. Sin saroyi xonlarga qatlga hukm qilishdan boshqa juda katta vakolatlar berdi. Qatl uchun Kumulda joylashgan xitoy amaldori ruxsat berishi kerak edi.[2][3] Xonlar rasman Xitoy imperatoriga vassallar edilar va har olti yilda bir marta Pekinda 40 kun davomida imperatorga xizmatkor boʻlishlari kerak edi.[4][5]
U Kumul bekligi sifatida ham tanilgan va xitoylar uni Hami deb atashgan.[6] Xonlar Xitoy hukmronligi va hokimiyatiga doʻstona munosabatda boʻlishgan.[7]
Xon Muhammad va uning oʻgʻli va vorisi Xon Maqsudshoh oʻz qoʻl ostidagilardan katta soliqlar solib, majburiy undiradilar, buning natijasida 1907 va 1912-yillarda uning hukmronligiga qarshi ikki marta qoʻzgʻolon koʻtarildi[8]
Xonga oʻz saroyida kansler / vazir / bosh vazir yordam berardi. Oxirgi xon Maqsudshoh Hami yoʻlbars shahzodasi Yoʻlbarsxonni kansler etib tayinlagan.[9]
Xon Urumchiga har yili kam miqdorda oʻlpon toʻlardi va buning evaziga Shinjon hukumati unga har yili 1200 kumush tael miqdorida rasmiy subsidiya toʻlab turardi — Yang Zengsinning fikricha, strategik muhim xonlikning davomli boʻysunishini taʼminlash uchun juda oz miqdordagi mablagʻ berib turilishi, shubhasiz edi.[10]
Shinjonning xitoylik gubernatori Yang Zengsin monarxist edi, xonlikka toqat qildi va Xon Maqsudshohga doʻstona munosabatda boʻlgan.
Taxminan 1920-yillarda yapon maxfiy agentlari Kumul hududini oʻrganishni boshladilar.
Xonlikning mavjudligi uygʻurlarning isyon koʻtarishiga toʻsqinlik qilib turdi, chunki xonlikda ularning millati va diniga mansub kishi hukmronlik qilayotgan edi. Xonlikning tugatilishi qonli isyonga olib keldi.[11]
1928-yilga kelib, Yang Zengxin oʻldirilganidan koʻp oʻtmay, qarib qolgan Maqsudshoh 25 000 dan 30 000 gacha boʻlgan kumulliklarni boshqarganligi taxmin qilinadi. Xon soliqlarni undirish va adolatni taʼminlash uchun mas’ul edi; uning maʼmuriyati yigirma bir bekga tayangan, ulardan toʻrttasi Kumulning oʻziga, beshtasi tekislikdagi qishloqlarga, qolgan oʻn ikkitasi esa Barkoʻl va Karlik togʻning togʻli hududlariga mas’ul edi. Maqsudshoh, shuningdek, asosan xitoylar yashaydigan Eski shahardagi boshqalarga qaraganda yaxshiroq tayyorgarlikka ega boʻlgan uygʻur militsiyasini ham saqlab qolgan. Voha tuprogʻi serhosil boʻlib, Kumulliklarning 1929-yilgacha boʻlgan sharoiti nisbatan farovon edi. Maqsudshohni shaxsan tanigan ingliz missionerlari Mildred Kabel va Francheska Fransuzning fikricha, Kumul xonligining davom etishi Xitoy hukmronligiga boʻysungan Turfon va Tarim havzasidagi uygʻurlar uchun ham psixologik ahamiyatga ega edi. Hukumat qarorgohi Xon Maqsudshoh davrida Hamida mustahkamlandi, u hamon Gobi Qiroli degan unvonga ega edi.[12]
1930-yil mart oyida Maqsudshoh vafotidan soʻng Jin Shuren xonlik oʻrniga uchta oddiy viloyat maʼmuriy tumanlari Hami, Yihe va Yivu tashkil etdi. Buning natijasida Kumul qoʻzgʻoloni boshlanib ketdi, unda Yoʻlbarsxon vorisi Nosirni taxtga chiqarishga harakat qildi.[13]
Hukmdorlar roʻyxati
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qumul xonligi podshohlari roʻyxati quyidagicha:[14]
| Avlod | Ism | hukmronlik yillari | ma `lumot |
|---|---|---|---|
| 1-avlod | Abdulloh beg 額貝都拉 é-bèi-dōu-lā | 1697-1709-yillar | Kangxi hukmronligining 36-yilida unga birinchi darajali Jasag Darxon unvoni berildi. U Kangsi hukmronligining 48-yilida vafot etgan. |
| 2-avlod | Gapur Beg郭帕 guō-pà, | 1709-1711-yillar | Abdulla begning toʻngʻich oʻgʻli. Kangxi hukmronligining 48-yilida unga birinchi darajali Jasag Darxon unvoni berildi. U Kangsi hukmronligining elliginchi yilida vafot etdi. |
| 3-avlod | Emin
額敏 É-mǐn |
1711-1740-yillar | Gapur begning toʻngʻich oʻgʻli. Kangxi hukmronligining elliginchi yilida u birinchi darajali Jasag Darxon unvonini meros qilib oldi. Yonchjen hukmronligining beshinchi yilida u Chjenguo Gong (shángjīng) (davlatni qoʻriqlovchi gertsog) darajasiga koʻtarildi; Yonchjen hukmronligining 7-yilida u Gushan Beizi (固山貝子) (Bayroqdor shahzoda) darajasiga koʻtarildi. Qianlun hukmronligining 5-yilida vafot etdi. |
| 4-avlod | Yusuf
玉素甫 Yù-sù-fǔ yoki Yusup 玉素卜yù sù bǔ |
1740-1767-yillar | Eminning katta oʻgʻli. Qianlun hukmronligining beshinchi yilida u Jasagh Zhenguo Gong unvonini meros qilib oldi. Qianlun hukmronligining 10-yilida u Gushan Beyzi darajasiga koʻtarildi. Syanlun hukmronligining 23-yilida unga beile pinji (貝勒品級) (sud ijrochisi) unvoni berildi. Qianlun hukmronligining 24-yilida u Duoluo beile (多羅貝勒) va Junvan pinji (郡王品級) unvonlariga sazovor boʻldi. 31-yilning 12-oyida (1767-yil yanvar) vafot etdi. |
| 5-avlod | Ishoq
伊薩克 yī-sà-kè |
1767-1780-yillar | Yusufning ikkinchi oʻgʻli. Qianlun hukmronligining 32-yilida u Junvan pinji, Jasagh Duoluo Beile unvonlarini meros qilib oldi. 45-yilda vafot etdi. |
| 6-avlod | Ardashir
額爾德錫爾 é-Ěr-dé-xī-ěr |
1780-1813-yillar | Ishoqning toʻngʻich oʻgʻli. Qianlun hukmronligining 45-yilida u Junwang pinji, Jasagh duoluo beile unvonlarini meros qilib oldi. 48-yilda imperator buyrugʻi bilan unga doimiy vorislik maqomi berildi (uning barcha avlodlari uning unvonini avtomatik ravishda meros qilib olishadi). Jiaqing imperatorligining 18-yilida vafot etdi. |
| 7-avlod | Bashir
博錫爾 bó-xī-ěr |
1813-1867-yillar | Ardashirning oʻgʻli. Szyaning hukmronligining 18-yilida u (otasi unvonlariga ham) merosxoʻr boʻldi. Daoguang hukmronligining 12-yilida u Duoluo Junwang (多羅郡王) darajasiga koʻtarildi. Syanfen hukmronligining uchinchi yilida unga Sinvan (親王) unvoni berildi. Tongji hukmronligining beshinchi yilida dungan qoʻzgʻoloni koʻtarildi, lekin u (Singa) sodiq qoldi. Tongji hukmronligining oltinchi yilida unga oʻlimidan soʻng Xezjuo Qinvan (和碩親王) unvoni berildi. |
| 8-avlod | Muhammad 賣哈莫特 mài-hǎ-mò-tè | 1867-1882-yillar | Bashirning oʻgʻli. Tongji hukmronligining oltinchi yilida u Jasagh Heshuo Sinwan unvonini meros qilib oldi. Guangxu hukmronligining yettinchi yilida u vafot etdi va uning unvoniga hech kim erisha olmadi. |
| 9-avlod | Maqsud Shoh
沙木胡索特 shā-mù-hú-suǒ-tè |
1882-1930-yillar | Muhammadning jiyani. Guangxu hukmronligining sakkizinchi yilida u unvonlarini meros qilib oldi. Xitoy Respublikasining toʻrtinchi yilida uning sinvan sifatida ish haqi ikki baravar oshirildi. Xitoy Respublikasining 19-yili oltinchi oy oltinchi kunida u kasallikdan vafot etdi. |
| 10-avlod | Nosir
聶滋爾 niè-zī-ěr |
1930-1934-yillar | Maqsudshohning ikkinchi oʻgʻli. Xitoy Respublikasining 19-yili 9-oy 13-kuni uning unvonlarini meros qilib oldi. Respublikaning 23-yilida vafot etdi. |
| 11-avlod | Bashir
伯錫爾 bó-xī-ěr |
1934-1949-yillar | Nosirning toʻngʻich oʻgʻli. Respublikaning 23-yili toʻrtinchi oyda u unvonlarini meros qilib oldi. U hibsga olindi va qamoqqa joʻnatildi. 1951-yilda u qamoqxonada vafot etdi. |
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ James A. Millward. Eurasian crossroads: a history of Xinjiang. Columbia University Press, 2007 — 190-bet. ISBN 978-0-231-13924-3. Qaraldi: 2010-yil 28-iyun.
- ↑ Alexander Douglas Mitchell Carruthers. Unknown Mongolia: a record of travel and exploration in north-west Mongolia and Dzungaria, Volume 2. Lippincott, 1914 — 487-bet. Qaraldi: 2010-yil 28-iyun.
- ↑ Carruthers Douglas. Unknown Mongoli: A Record of Travel and Exploration in North-West Mongolia and Dzungaria. BiblioBazaar, LLC, 2009 — 487-bet. ISBN 978-1-110-31384-6. Qaraldi: 2010-yil 28-iyun.
- ↑ Alexander Douglas Mitchell Carruthers. Unknown Mongolia: a record of travel and exploration in north-west Mongolia and Dzungaria, Volume 2. Lippincott, 1914 — 489-bet. Qaraldi: 2010-yil 28-iyun.
- ↑ Alexander Mildred Cable. The Gobi desert. Hodder and Stoughton, 1944 — 134-bet. Qaraldi: 2010-yil 28-iyun.
- ↑ Reginald Charles Francis Schomberg. Peaks and plains of central Asia. M. Hopkinson ltd., 1933 — 78-bet. Qaraldi: 2010-yil 28-iyun.
- ↑ Royal Central Asian Society, Central Asian Society, London. Journal of the Royal Central Asian Society, Volume 21. Royal Central Asian Society., 1934 — 82-bet. Qaraldi: 2010-yil 28-iyun.
- ↑ S. Frederick Starr. Xinjiang: China's Muslim borderland. M.E. Sharpe, 2004 — 74-bet. ISBN 0-7656-1318-2. Qaraldi: 2010-yil 28-iyun.
- ↑ Kate James. Women of the Gobi: Journeys on the Silk Road. Pluto Press Australia, 2006 — 178-bet. ISBN 1-86403-329-0. Qaraldi: 2010-yil 28-iyun.
- ↑ Andrew D. W. Forbes. Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a political history of Republican Sinkiang 1911-1949. Cambridge, England: CUP Archive, 1986 — 247-bet. ISBN 0-521-25514-7. Qaraldi: 2010-yil 28-iyun.
- ↑ Andrew D. W. Forbes. Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a political history of Republican Sinkiang 1911-1949. Cambridge, England: CUP Archive, 1986 — 44-bet. ISBN 0-521-25514-7. Qaraldi: 2010-yil 28-iyun.
- ↑ Andrew D.W.Forbes „Warlords and Muslims in Chinese Central Asia“ Cambridge University Press, Cambridge, 1986, page 44
- ↑ James A. Millward. Eurasian crossroads: a history of Xinjiang. Columbia University Press, 2007 — 191-bet. ISBN 978-0-231-13924-3. Qaraldi: 2010-yil 28-iyun.
- ↑ 《清史稿》卷二百十一 表五十一／藩部世表三