Litva zorechkasi

Litva zorechkasi
Ilmiy tasniflash
Olam:	Eukariotlar
Tip:	Yuksak oʻsimliklar
Sinf:	Ikki urugʻpallalilar
Turkum:	Atocion
Binar nomi
	Atocion lithuanicum

Litva zorechkasi (lotincha: Atocion lithuanicum) — atocion turkumiga mansub oʻt oʻsimlik turi. Yevropa Qizil roʻyxatiga^[1], Polshaning Qizil kitobiga^[2], Ukraina^[1] va Litva Qizil kitoblariga kiritilgan noyob tur.

Tavsif[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bir yillik, kamdan-kam hollarda ikki yillik , balandligi 20-50 sm boʻlgan oʻt oʻsimlik, hayot tsiklining davomiyligiga qarab, termofitlar^[1] yoki hemikriptofitlar deb tasniflanadi. Odatda bitta ingichka poyadan iborat tik, yuzasi yalangʻoch, yuqori qismi yopishqoq. Barglari qarama-qarshi. Barglari shpatelsimon shaklda, poyasi oʻsimtasimon, lansetsimon, oʻtkir uchli. Poyasi va barglari mumsimon qoplama tufayli moviy rangga ega.

Toʻpguli shoxlari va poyasining uchlarida joylashgan yarim soyabonsimon. Gullar aktinomorf, besh aʼzoli, binafsha rang, kengligi 15 mm gacha.

Meva uzunligi 8-10 mm boʻlgan silindrsimon koʻsak . Urugʻlari mayda va jigarrang tusda.

Tarqalish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻsimlik areali Sharqiy Yevropaning shimoli-gʻarbiy qismini qamrab oladi. Litvaning janubiy qismida Dzukiya deb nomlangan tarixiy mintaqa, sharqda Belorussiya va Rossiya hududida (Bryansk viloyati), janubda Ukrainaning shimoli-gʻarbiy viloyatlarida oʻsadi.

Biroq, Litva zorichkasining asosiy oʻsadigan joylari Litvada, Dainava tekisligidir. Litvada Alytus, Lazdi, Shalcininki, Trakay, Varena va Vilnyus viloyatlarida oʻsishi qayd etilgan.

Ukrainada oʻsimlik Volin, Rivne, Jitomir, Kiev va Chernigov viloyatlarida roʻyxatga olingan^[1]. Polshada Gʻarbiy Poleziyada, Vlodava shahri yaqinida oʻsadi. Bundan tashqari, Masurian koʻli okrugida alohida oʻsadigan joylar mavjud.

Ekologiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻsimlik sovuqqa chidamli, yorugʻlikni yaxshi koʻradi va tuproq namligining yetishmasligiga juda chidamli, chunki u ozuqa moddalari kam boʻlgan quruq qumli joylarga moslashgan. Shu bilan birga, u havo qurgʻoqchiligiga va yozning yuqori haroratiga chidamli emas. Koʻpincha tabiiy yoki sunʼiy eroziya natijasida hosil boʻlgan qumli yonbagʻirlarda uchraydi^[1].

Tur faqat urugʻlar bilan koʻpayadi. Iyul-avgust oylarida gullaydi. Gullash davrida kunduzi ham, kechasi ham changlatuvchilarni, birinchi navbatda kapalaklarni oʻziga jalb qiladi. Kunduzgi hasharotlar orasida uning gullariga koʻpincha maxaonlar, qoraquloqlar va nimfalilar kiradi, changlatuvchilar orasida tungi kapalaklar, tunlamlar va pilla kuyalari bor. Mevalar avgust-sentabr oylarida pishadi. Urugʻlar notekis unib chiqadi. Baʼzi urugʻlar keyingi yilning bahorida, baʼzilari bir yildan keyin unib chiqishi mumkin.

Tur holati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kashf etilganidan yarim asr oʻtgach, bu tur oʻz vatanida Qizil kitobga kiritilgan (1962 yilda). Biroq, bu himoya chorasi bir necha oʻn yillar oʻtib samarasiz boʻlib chiqdi, bu oʻsimlik Ukraina Qizil kitobiga, Polsha Qizil Roʻyxatiga^[2] va oxir-oqibat Yevropa Qizil Roʻyxatiga kiritilgan. Populyatsiya sonining kamayishiga turlarning muhit oʻzgarishlarga sezgirligi, shuningdek, sunʼiy oʻrmonlar hosil qilish, oʻsimliklarni oyoq osti qilish va yulib olish salbiy taʼsir koʻrsatmoqda^[1]. Litva banki oʻsimlik tasviri tasvirlangan esdalik tangalar chiqargan.

Bu turning iqtisodiy ahamiyatga ega emas. Baʼzan manzarali oʻsimlik sifatida bogʻlarda oʻstiriladi. Oʻzining jozibali koʻrinishiga qoʻshimcha ravishda, u boʻshashgan qumni mustahkamlash xususiyatiga ega, shuning uchun u eroziyaga uchragan maydonlarni qayta tiklash uchun ishlatilishi mumkin.

Sinonimlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Silene lithuanica Zapał. (1911) basionym
Atocion armeria var. lithuanicum (Zapał.) Niketić & Stevan. (2007)

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 „Смілка литовська Silene lithuanica Zapał.“. redbook-ua.org. 2017-yil 17-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 20-iyun.
↑ ^2,0 ^2,1 Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016.^(pol.)

[ЧКУ-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 „Смілка литовська Silene lithuanica Zapał.“. redbook-ua.org. 2017-yil 17-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 20-iyun.

[Polska_czerwona_lista-2] 2,0 ^2,1 Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016.^(pol.)

[1]

[2]