Mandat hududlar

Mandat hududi – Versal shartnomasining 22-moddasiga muvofiq Millatlar Ligasi dunyoning ayrim mustamlakachi davlatlariga tashqi boshqaruv uchun mandat (xalqaro mandat) bergan hudud.

Yaqin Sharq va Afrikadagi mandatlar, jumladan: 1. Suriya, 2. Livan, 3. Falastin, 4. Transiordaniya, 5. Mesopatamiya, 6. Britaniya Togosi, 7. Fransuz Togosi, 8. Britaniya Kameruni, 9. Fransuz Kameruni, 10. Ruanda-Urundi, 11. Tanganika va 12. Janubiy Gʻarbiy Afrika

Tinch okeanidagi Mandatlar. 1. Janubit Tinch okeani hududi, 2. Yangi Gvineya hududi, 3. Nauru va 4. Gʻarbiy Samoa

1945-yil 24-oktabrda BMT Nizomi kuchga kirgandan soʻng Millatlar Ligasining mandat hududlari BMTning ishonchli hududlari (Yalta konferensiyasi kelishuvlari asosida) deb nomlana boshladi.

Tarixi

Millatlar Ligasi mandati berilgan barcha hududlar avvallari Birinchi jahon urushida magʻlubiyatga uchragan davlatlar (asosan Germaniya imperiyasi va Usmoniylar imperiyasi) tomonidan boshqarilgan. Protektoratdan farqli oʻlaroq, mandat mandat egalarini (mandat berilgan davlatlarni) Millatlar Ligasining hududlar aholisi oldidagi majburiyatlarini bajarishga majbur qildi, shuningdek, qul savdosi, qurol-yarogʻ va spirtli ichimliklar savdosi ham taqiqlandi. Mandatli hududda harbiy bazalar va istehkomlar qurish, tub aholidan armiya va flotlar yaratish taqiqlangan.

Mandatlarni belgilash jarayoni ikki bosqichdan iborat edi:

Oldindan boshqariladigan suverenitetni rasmiy ravishda olib tashlash;
Vakolatlarning gʻolib davlatlar orasidan mandat egasiga oʻtkazilishi.

Mandatga kirgan hududlar quyidagi kelishuv va bitimlarga muvofiq belgilandi:

Mandatli hududlar davlatchilikning rivojlanish darajasiga koʻra uch guruhga boʻlingan: „A“, „B“ va „S“.

„A“ guruhi

Ilgari Usmoniy imperiyasi hukmronligida boʻlgan, Majburiy maʼmuriy yordam koʻrsatilgach, mustaqil davlatga aylangan hududlar:

Mesopatamiya (Buyuk Britaniya) – 1920-yil 10-avgustdan – 1932-yil 3-oktyabrgacha.
Falastin (Buyuk Britaniya) – 1920-yil 25-apreldan – 1946-yil 25-maygacha, de-fakto 1923-yil 29-sentabrdan 1948-yil 14-maygacha (Isroilning tashkil topishi), shu jumladan Transiordaniya (Hoshimiylar amirligi, keyinchalik Iordaniya Qirolligi).
Suriya (Fransiya) – 1923-yil 29-sentyabrdan – 1944-yil 1-yanvargacha, shu jumladan Livan; Hatay (1939-yildan Turkiya tarkibidagi viloyat).

„B“ guruhi

Gʻarbiy va Markaziy Afrikadagi sobiq nemis koloniyalari, ular mandat egasining bevosita boshqaruviga boʻysungan (1922-yil 22-iyulda berilgan mandatlar):

Ruanda-Urundi (Belgiya), ilgari ikkita alohida nemis protektorati, ular uchun yagona mandat berilgan, 1926-yil 1-martdan 1960-yil 30-iyungacha Belgiya Kongosi mustamlakasi bilan maʼmuriy ittifoqda (1946-yil 13-dekabrdan BMTning ishonchli hududi 1962-yil 1-iyuldan mustaqillikka erishgunga qadar).
Tanganika (Buyuk Britaniya), 1946-yil 11-dekabrdan BMTning ishonchli hududi; 1961-yil 1-maydan oʻzini oʻzi boshqarish tizimida; 1962-yil 9-dekabrdan – Respublika; 1964-yilda Zanzibar bilan birlashtirildi (birlashmaning yangi nomi – Tanzaniya).

va Birinchi jahon urushi paytida Buyuk Britaniya va Fransiya tomonidan bosib olingan va boʻlingan ikkita sobiq Germaniya hududi:

Kamerun. Millatlar Ligasi Gʻarbiy Kamerunni Buyuk Britaniyaga va Sharqiy Kamerunni Fransiyaga mandatga berdi, 1946-yil 13-dekabrda ular BMTning ishonchli hududlariga aylantirildi. Gʻarbiy Kamerun – Buyuk Britaniyaning vasiyligi ostids boʻlib, Shimoliy Kamerun (1961-yildan Nigeriya tarkibida) va Janubiy Kamerun (1961-yildan Kamerun tarkibida), Sharqiy Kamerun – Fransiya (1960-yildan – Kamerun) ga boʻlingan.
Togo. Buyuk Britaniya Togoning gʻarbiy qismini – Britaniya Togosini, Fransiya esa sharqiy qismini – Fransiya Togosini boshqarish mandatini oldi. 1956-yil 13-dekabrda Britaniya Togosi Oltin qirgʻoq mustamlakasi (1957-yildan – Gana), Fransiya Togosi 1960-yil 27-apreldan mustaqil Togo Respublikasi (Togo) tarkibiga kirdi.

„S“ guruhi

Janubiy Gʻarbiy Afrika va Okeaniyadagi sobiq nemis koloniyalari, ularning ajralmas qismi sifatida mandat egalarining bevosita nazorati ostida oʻtkazildi.

Germaniya Yangi Gvineyasi (Avstraliya) 1920-yil 17-dekabrdan; 1946-yil 8-dekabrdan BMTning ishonchli hududi xuddi shu maʼmuriyat ostida 1975-yil 16-sentyabrdan mustaqil Papua-Yangi Gvineya davlati tarkibida.
Nauru (ilgari Germaniya Yangi Gvineyasining bir qismi edi). 1920-yil 17-dekabrda Avstraliyaga mandat chiqarildi (rasmiy ravishda Buyuk Britaniya va Yangi Zelandiya bilan birga); 1947-yil 1-noyabrdan BMTning ishonchli hududi (xuddi shu maʼmuriyat ostida); 1968-yil 31-yanvardan mustaqil respublika.
Germaniya Samosi (Yangi Zelandiya) 1920-yil 17-dekabrdan Gʻarbiy Samoa deb oʻzgartirildi; 1947-yil 25-yanvardan BMTning ishonchli hududi; 1962-yil 1-yanvardan mustaqil davlat.
Janubiy Tinch okeani hududi (Yaponiya); 1947-yil 18-iyuldan boshlab Tinch okeani orollarining ishonchli hududi (AQSh)
Germaniya Janubiy G'arbiy Arikasi 1922-yil 1-oktabrdan 1878-yildan Kap koloniyasi tarkibiga kirgan Uolfish-Bey shahri, 1946-yilda BMT Janubi-Gʻarbiy Osiyoni Janubiy Afrikan Ittifoqining ishonchli hududi sifatida tan olishdan bosh tortdi (1961-yildan, Janubiy Afrika Respublikasi). 1968-yilda BMT Namibiya nomini tasdiqladi, 1990-yil 21-martdan boshlab mustaqil davlat (Uolfish-Bey shahrisiz), 1994-yil 28-fevralda Uolish-Bey shahri va Pingvin orollari Namibiyaga oʻtkazildi.

Yana qarang

Adabiyot

Pedersen, Susan. The guardians : the League of Nations and the crisis of empire. Oxford: Oxford University Press, 2015. ISBN 978-0-19-973003-2.