Kontent qismiga oʻtish

Markaziy Osiyoning yagona energiya tizimi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Markaziy Osiyoning birlashgan energetika tizimi – 1960—1970-yillarda SSSRda tashkil etilgan, toʻrtta Markaziy Osiyo davlati (Oʻzbekiston, Tojikiston, Turkmaniston, Qirgʻiziston va Qozogʻistonning janubiy besh viloyati) hududida shakllangan yagona elektr energetika tizimi[1][2][3].

Tarix

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tizim 1960-yilda, Oʻzbekiston energetika tizimi, Qirgʻiziston janubi, Tojikiston shimoli va Janubiy Qozogʻistonning Chimkent tugunining energetika tizimlari 110 va 220 kV kuchlanishli elektr uzatish liniyalari orqali parallel ishlashga ulanganda yaratila boshlandi. Ushbu tizim SSSR yagona energiya tizimidan ajratilgan holda ishlagan. 1970-yillarda toʻrtta ittifoq respublikalari hududidan oʻtuvchi 500 kV liniyalar bitta halqaga birlashtirilgan, bu parallel ishning barcha ishtirokchilarining ishonchliligini sezilarli darajada oshirgan.

1991-yilda SSSR parchalanganidan soʻng Markaziy Osiyoning barcha yangi tashkil topgan mustaqil davlatlari energetika mustaqilligini taʼminlash choralarini koʻra boshladilar, biroq bu davlatlar turlicha vaziyatlarda edi. Gidroenergetika ustunlik qiladigan mamlakatlarda qishda suv havzalaridan koʻproq suv chiqarila boshlangan, bu esa amaldagi suv-energetika rejimlarining buzilishiga va ekologik muammolarga olib kelgan[4].

SSSR parchalanishidan keyin ham, 1991-yil 19-noyabrda Qozogʻiston Respublikasi, Qirgʻiziston Respublikasi, Tojikiston Respublikasi, Turkmaniston va Oʻzbekiston Respublikasi energetika tizimlarining parallel ishlashi toʻgʻrisida bitim imzolangan edi. Beshta davlat oʻrtasida „Markaziy Osiyo energetika tizimlarini yagona dispetcherlik boshqaruvi“ korxonasini tashkil etilgan va uni kelishilgan holda moliyalashtirilgan. Boshqaruv organi Markaziy Osiyo Birlashgan Energetika Tizimi Kengashi boʻlib, uning tarkibiga mamlakatlar energetika tizimlari rahbarlari kiritilgan. Ular har chorakda, navbatma-navbat, poytaxtlarda yoki boshqa shaharlarda uchrashishar edi[5]. Tizimning muvofiqlashtiruvchi markazi Toshkentda joylashgan.

2003-yilda Turkmaniston yagona energiya tizimidan chiqqan[6].

2004-yil 27-oktyabrda Markaziy Osiyo energetika tizimlarining elektroenergetika sohasidagi munosabatlarini muvofiqlashtirish toʻgʻrisida bitim imzolangan, unga muvofiq Markaziy Osiyoning muvofiqlashtiruvchi elektr energetika kengashi (Markaziy Osiyo MEK) tashkil etilgan.

2006-yil 29-sentyabrda Markaziy Osiyo MEK ishtirokchilari nodavlat notijorat tashkilotini – operativ dispetcherlik faoliyatini muvofiqlashtirish uchun „Energia“ CDC muvofiqlashtiruvchi dispetcherlik markazini tashkil etish va uning faoliyati toʻgʻrisida taʼsis shartnomasini imzoladilar. energiya tizimlari. Toshkent shahrida joylashgan.

2009-yil noyabr oyi boshida Norak gesidagi agregatlarning oʻz-oʻzidan toʻxtab qolishi munosabati bilan Tojikiston energetika tizimining butun janubiy qismi avtomatik ravishda tizimdan uzilgan. Tojikiston va Oʻzbekistonning janubiy qismlari bir kun davomida elektr energiyasisiz qolgan[7]. Shundan soʻng Oʻzbekiston energiya „halqasi“dan chiqishini eʼlon qildi[8][9].

2022-yil yanvar oyida Qozogʻiston, Qirgʻiziston va Oʻzbekistonda elektr taʼminotida yirik uzilishlar yuz berdi. Qozogʻiston tomoni nosozlik shimoliy-sharqiy va janubiy Qozogʻiston tranzit liniyasida haddan tashqari yuklama ortib ketgani va buning uchun Oʻzbekiston va Qirgʻiziston energetika xodimlarini ayblagan[10].

Voqea natijasi Qirgʻiziston energetika tizmi yagona halqadan chiqqanini maʼlum qilgan[11]. 2023-yilning dastlabki davrida Markaziy Osiyo energetika yagona halqasiga Tojikiston qayta qoʻshilishini maʼlum qilgan[12].

2024-yil Rossiya yagona energetika operatori Markaziy Osiyo yagona energetika tizimiga qoʻshilishi toʻgʻrisida koʻrib chiqayotganini maʼlum qilgan[13].

Ish jarayoni

[tahrir | manbasini tahrirlash]

SSSR mavjud boʻlgan davrda tizim elektr energiyasiga boʻlgan talabning mavsumiy oʻzgarishini va sugʻorish uchun suvga boʻlgan ehtiyojni togʻ daryolaridagi suv zaxiralarining oʻzgarishi bilan muvozanatlash imkonini bergan. Qishda togʻli Qirgʻiziston va Tojikiston suv omborlarida suv toʻplanib, Qozogʻiston, Turkmaniston va Oʻzbekistondan elektr va energiya resurslarini (koʻmir va tabiiy gaz) olib, yozda Qirgʻiziston va Tojikiston Oʻzbekiston va Qozogʻistonga sugʻorish uchun suv joʻnatgan. Bundan tashqari, Qirgʻiziston va Tojikiston oʻz qoʻshnilariga oʻz ichki ehtiyojidan ortiq ishlab chiqarilgan gidroenergetikani yetkazib bergan.

Hozirgi vaqtda suv resurslariga boʻlgan mavsumiy ehtiyojlar hamda elektr energetika va sugʻorish tarmoqlaridan daryolarning gidrologik rejimiga qoʻyiladigan talablardagi ziddiyatlar, qishda energetika rejimi tufayli suv omborlarining ishlashi Qozogʻiston va Oʻzbekiston hududining bir qismini suv bosishiga olib kelmoqda. Bu tabiiy depressiyalarga, kerakli toʻplangan suvning yoʻqolishiga va jiddiy ekologik oqibatlarga olib keladi[14].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „Markaziy Osiyo yagona energetika tizimi qanday ishlaydi?“ (2022-yil 28-yanvar).
  2. ↑ „Markaziy Osiyo yagona energetika tizimi nima, u nimaga “energohalqa” deb ataladi va u nima uchun kerak?“ (29-yanvar 2022-yil).
  3. ↑ „Что такое единая энергосистема Центральной Азии“ (2023-yil 24-avgust).
  4. ↑ „Markaziy Osiyo davlatlarining energetika tizimlari o‘zaro qanday bog‘langan?“ (2022-yil 27-yanvar).
  5. ↑ „Что такое Единая энергосистема Центральной Азии, Почему ее называют «энергетическим кольцом» и зачем она нужна? На все эти вопросы Минэнерго отвечает“. 2022-yil 15-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 12-mart.
  6. ↑ „Энергетика Центральной Азии: проблемы и перспективы“. 2022-yil 22-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 12-mart.
  7. ↑ „Что даст Таджикистану возвращение в единое «энергокольцо» Центральной Азии?“ (2021-yil 6-dekabr).
  8. ↑ Razorvat nelzya ostavit
  9. ↑ „Энергетика Центральной Азии: проблемы и перспективы“. 2022-yil 22-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 12-mart.
  10. ↑ „Азия в кольце тьмы“. 2022-yil 12-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 12-mart.
  11. ↑ „Отключение света. Кыргызстан вышел из энергокольца Центральной Азии“ (2022-yil 25-yanvar).
  12. ↑ „Tojikiston Markaziy Osiyoning yagona energetika tizimiga ulanadi“ (2023-yil 31-yanvar).
  13. ↑ „Rossiya Markaziy Osiyoning yagona energetika tizimiga qo‘shilishi mumkin“ (10-sentyabr 2024-yil).
  14. ↑ „Энергетика Центральной Азии: проблемы и перспективы“. 2022-yil 22-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 12-mart.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Markaziy_Osiyoning_yagona_energiya_tizimi&oldid=5275126" dan olindi