Moryana
Moryana — slavyan mifologik qahramoni, ayol ruhi. Rus eʼtiqodiga koʻra — dengiz qirolining qizi[1][2] va dengizdan quruqlikka esadigan xuddi shu nomdagi sovuq va qattiq shamolning timsoli[3]; Dengizchilar, shuningdek, umumiy suv parilarining dengiz xilma-xilligi deb ham atalgan[4][5][6] V. I. Dal oʻt oʻchiruvchilar va shamol tegirmonlari bilan bir qatorda eslatib oʻtadi (boshqa manbalarda yerliklarni qoʻshimcha ravishda tasniflaydi[7]), bu ularni oʻrta asrlar Yevropa kimyosi[8] elemenaliya bilan bogʻlaydi. Garchi Moryana qiyofasi juda noaniq boʻlsa va u oʻziga hos feʼlga ega boʻlishi va ruhlarning „oilasi“ ni ifodalashi mumkin boʻlsa-da, u bilan bogʻliq deyarli har qanday eʼtiqodga xos boʻlgan bir nechta umumiy xususiyatlar mavjud: dengiz suvlaridan kelib chiqishi, ulkan oʻsishi, uzun sochlari va ob-havoga taʼsiri.
A. M. Remizov Moryanani dengiz xudosi va shamollar bekasi deb ataydi[9]; u oʻzining „Dengiz-ummonga“ ertak siklida ham aytib oʻtadi. V. A. Proxorov oʻzining „Rossiya antiqalari“[10] asarida Moryananing ilohiy maqomi haqida ham gapiradi.
Uning ismi Marena nomi bilan uygʻunligi sababli, Moryana ismi bilan tanilgan va oʻlim xudosi deb atalgan.
Mifologik obraz
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ruslarning Moryan haqidagi eʼtiqodlari koʻp emas. Ulardan eng keng tarqalganiga koʻra, u kunning koʻp qismida baliq qiyofasiga kirib, delfinlar bilan oʻynab, dengiz tubida suzib yurgan yoki oltin qalpoqda oʻtirib suvda yurgan. U quruqlikka faqat sokin oqshomlarda chiqdi, toʻlqinlarda chayqalib, dengiz toshlarini sachratib, tortib oladi. Dengiz qiroli gʻazablanib, boʻron koʻtarilgach, Moryana uni tinchlantiradi va boʻron ham pasayadi[1][2]. Moryana koʻzni qamashtiruvchi goʻzallikka ega edi[2]. V. A. Proxorovning yozishicha, butparastlar Moryanani maʼbuda, shuningdek, Quyoshning mahbubi deb hisoblagan; qadimgi rus ertaklaridan birida u dengiz malikasi Anastasiya nomi bilan tilga olingan. Ushbu ertakda Ivan Tsarevich Quyosh va uning onasi oʻrtasidagi suhbatni eshitib qolib, vaqt davomida Quyosh Anastasiya unga suv sepganda, uning yuzi „kamtarlik qizarishi“ bilan qoplanishini aytadi[10].
Boshqa bir eʼtiqodga koʻra, Moryana juda qattiqqoʻl, oq kiyingan, alvasti dev ayol. U Volga qirgʻogʻining janubi-sharqiy shamollarni boshqaradi, shuning uchun Kaspiy dengizidagi dengizchilar uchun katta xavf tugʻdiradi. Moryananing asosiy raqibi Chol — yirtiq shlyapa, shimoli-gʻarbiy shamolning xoʻjayini, deyarli har doim unga yutqazadi; ular duelda toʻqnashganda, suv toʻlqinlari ustun boʻlib osmonga koʻtariladi va buralib, kemalarni choʻktiradi[3].
Joke-moryans, shuningdek, ulkan oʻlchamdagi qizlar sifatida tasvirlangan. Ular qirgʻoq boʻyidagi qoyalarga yashirinishadi va yaqin atrofda kema paydo boʻlishi bilan ular paydo boʻlib, uni silkitadi, shunda u qulab tushadi. Baʼzan ular odamlarga hujum qilib, ularni suv ostida sudrab borishga harakat qilishadi va dengizchilardan oʻzlarini himoya qilishning yagona yoʻli — dengiz koʻpikiga oʻxshash sochlarini iloji boricha tortib olishdir. Boʻron paytida ayniqsa faol boʻladi[5].
Moryanlar Tong[2], Momaqaldiroq maʼbudasi[2], Marya Morevna[1] va Marina Lazorevaning tasvirlariga yaqin.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 1,2 „Jenskie personaji slavyanskoy mifologii“ (na osnove Kononenko A. A., Kononenko S. A. „Personaji slavyanskoy mifologii“, Vinogradova L. N. „Slavyanskaya narodnaya demonologiya: problemi sravnitelnogo izucheniya“)
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Вагурина 1998.
- ↑ 3,0 3,1 Кононенко 2013.
- ↑ Афанасьев 1994.
- ↑ 5,0 5,1 Raznovidnosti rusalok (Moya biblioteka)
- ↑ Legendi i predaniya. Vodyanitsa (Russkaya istoriya)
- ↑ Vetryan, vetran (Slovar russkogo yazika XVII v.)
- ↑ Даль 1880.
- ↑ Ремизов 2004.
- ↑ 10,0 10,1 Прохоров 1872.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Л. М. Вагурина. Славянская мифология. Линор & Совершенство, 1998. ISBN 9785808900240.
- А. А. Кононенко. Энциклопедия славянской культуры, письменности и мифологии. Фолио, 2013. ISBN 9785770722307.
- Афанасьев, Александр Николаевич. Поэтические воззрения славян на природу. М.: Индрик, 1994. ISBN 5-85759-009-4. (Wayback Machine saytida 2015-04-16 sanasida arxivlangan)
- Даль В. И. „Моряны“, . О поверьях, суевериях и предрассудках русского народа (Wikisource), 2-е изд., М.О. Вольф, 1880.
- А. М. Ремизов. Сторона небывалая: Легенды, сказки, сны, фантастика, исторические были-небыли, 2004. ISBN 5-85887-155-0. /Sost. I.Popov, N.Popova; Vstup. st., komment., slov. I.Popova.
- В. А. Прохоров. Русския древности, 1872.