Kontent qismiga oʻtish

Nerchinsk shartnomasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Turi Chegaralarni belgilash uchun
Imzolangan sanasi 1689-yil 27-avgust
Imzolangan joyi Nerchinsk
Harakatlarning oxiri 1858-yil 28-may
Tomonlar

Rossiya imperiyasi

Sin imperiyasi
Tillari Lotin, rus, manjur
Amur havzasi. Nerchinsk Shilka togʻining bir qismida joylashgan. Stanovoy tizmasi Amur havzasining shimoliy chekkasi boʻylab choʻzilgan.
XVII—XIX asrlarda rus-xitoy chegarasidagi oʻzgarishlar

Nerchinsk shartnomasi (Xitoy tilida: 尼布楚條約) – 1689-yilda imzolangan Rossiya podsholigi va Xitoyning Sin sulolasi oʻrtasidagi birinchi shartnoma. Ruslar Amur daryosining shimolidagi Stanovoy tizmasigacha boʻlgan hududdan voz kechdilar va Argun daryosi va Baykal koʻli orasidagi hududni saqlab qoldilar. Argun daryosi va Stanovoy tizmasi boʻylab bu chegara 1858 yildagi Aigun shartnomasi va 1860-yildagi Pekin konventsiyasi orqali Amurning qoʻshilishigacha davom etdi. U Xitoyda rus tovarlari uchun bozorlarni ochdi va ruslarga Xitoy zahiralari va boyliklaridan foydalanish imkonini berdi.

Shartnoma 1689-yil 27-avgustda Nerchinskda imzolangan[1] Imzolovchilar Kansi imperatori nomidan Songgotu va rus podsholari Pyotr I va Ivan V nomidan Fyodor Golovin edi.

Nufuzli versiya lotin tilida boʻlib, rus va manjur tillariga tarjima qilingan, ammo bu versiyalar sezilarli darajada farq qilgan. Keyingi ikki asr davomida rasmiy xitoycha matn mavjud emas edi[2], lekin chegara belgilari manjur, rus va lotin tillari bilan birga xitoy tilida ham yozilgan edi.[3]

Keyinchalik, 1727-yilda Kiaxta shartnomasi Argun gʻarbidagi hozirgi Moʻgʻuliston chegarasini aniq belgilab berdi va karvon savdosi uchun yoʻl ochdi. 1858-yilda (Aygun shartnomasiga koʻra) Rossiya Amur shimolidagi yerni qoʻshib oldi va 1860-yilda (Pekin shartnomasiga koʻra) Vladivostokgacha boʻlgan qirgʻoqlarni oʻziga qoʻshib oldi. Hozirgi chegara Argun, Amur va Ussuri daryolari boʻylab oʻtadi.

Nomlanishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nerchinsk shartnomasi boshqa tillarda quyidagicha yozilgan:

  • lotincha: Pactum Nertschiae
  • ruscha: Нерчинский договор (transliteratsiya : Nerčinskij dogovor)
  • Manjur : ᠨᡳᠪᠴᡠ ‍ᠪᠣᠵᡳ



    ‍ᡳ ᠪᠣᠵᡳ ᠪᡳᡨᡥᡝ , (Möllendorff transliteratsiyasi: nibcoo-i bade bithe)
  • xitoycha: 尼布楚条约;

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
1734-yildagi xaritada koʻrsatilganidek, „Xitoy tatariyasi“ ning shimoliy chegarasi Nerchinskda joylashgan Xitoy-Rossiya chegara chizigʻi edi. Nerchinskning oʻzi xaritada (chegaraning Rossiya tomonida) koʻrsatilgan.
Sin imperiyasi viloyatlari sariq rangda, harbiy gubernatorliklari va protektoratlari yashil rangda, asosiy hududi toʻq sariq rangda.

Taxminan 1640-yildan boshlab ruslar shimoldan Amur havzasiga, oʻsha paytda Min sulolasini zabt qilishni endigina boshlagan Sin sulolasi tomonidan daʼvo qilingan yerlarga kirishdi. Sinlar, 1680-yillarga kelib, Xitoyni zabt etishni toʻliq yakunladi va janubdagi soʻnggi Min merosxoʻr davlatlarini yoʻq qildi.[4] Sin sulolasi Xitoyni qatʼiy nazorat qilgan holda, hukmron Aisin Gioro urugʻining qadimiy vatani boʻlgan Manjuriyada rus bosqinchiligi bilan shugʻullanish imkoniyatiga ega edi.[5] 1685-yilga kelib ruslarning aksariyati bu hududdan quvib chiqarildi.

1685-yilda Albazindagi birinchi gʻalabadan soʻng, Sin hukumati podshohga (lotin tilida) tinchlik oʻrnatishni taklif qilgan va rus ozodlik qoʻshinlarining Amurni tark etishini talab qilgan ikkita maktub yubordi. Rossiya hukumati Amurni himoya qilib boʻlmasligini bilib, gʻarbdagi voqealarga koʻproq eʼtibor qaratib, Fyodor Golovinni vakil sifatida sharqqa yubordi. Golovin 1686-yil yanvar oyida 500 streltsy (piyoda oʻqchi armiya) bilan Moskvadan joʻnab ketdi va 1687-yil oktabr oyida Baykal koʻli yaqinidagi Selenginskka yetib keldi va u yerdan oldin razvedkachilarni yubordi. Uchrashuv 1688-yilda Selenginskda boʻlishiga kelishib olindi. Bu vaqtda Galdan boshchiligidagi oyratlar (gʻarbiy moʻgʻullar) Selenginsk va Pekin oʻrtasidagi hududda sharqiy moʻgʻullarga hujum qilishlari muzokaralarni kechiktirishga sabab boʻldi. Jangdan qochish uchun Golovin sharqqa Nerchinskga koʻchib oʻtdi, u yerda muzokaralar boʻlib oʻtishi kerak edi. Songgotu qoʻmondonligi ostida 3000 dan 15 000 gacha boʻlgan Sin qoʻshinlari 1689-yil iyun oyida Pekinni tark etib, iyul oyida Nerchinskka yetib kelishdi. Muzokaralar 22-avgustdan 6-sentabrgacha davom etdi.

Foydalanilgan til lotin edi, tarjimonlar ruslar uchun Andrey Bielobocki ismli polyak va xitoyliklar uchun Jesuits Jan-Fransua Gerbillon va Tomas Pereyra edi. Ustunlik bilan bogʻliq muammolarning oldini olish uchun chodirlar yonma-yon oʻrnatildi, shunda ikkala tomon ham bir-birining qabuliga borayotgandek koʻrinmasdi. Rossiyaning shartnomani qabul qilishi, Min davrida Xitoy diplomatiyasining temir qoidasi boʻlgan uchinchi tomon tilini qabul qilishni pastlik sifatida koʻrishni bekor qilishni talab qildi.[6][7] Nerchinsk shartnomasida til bilan bogʻliq alohida aniq qoidalarning yoʻqligi[8], xitoy tilli xodimlarining bir xil darajada emasligi, Kansi imperatori oʻz tilidan konservativ Xan byurokratiyasida manjur tilidan atayin foydalanganligini koʻrsatadi.. Yuan sulolasining Baykal koʻli atrofida yashovchi Onggut va Buryat moʻgʻul qabilalari ustidan hukmronlikni daʼvo qilgan Sin imperatori Nerchinsk shartnomasida ularni ruslardan uzoqlashtirishga harakat qilgan.[9]

Sin sulolasi ruslarni Amurdan chiqarishni xohlardi. Sinlar asl Manjuriyaning shimoliy chegarasi boʻlgani sababli Amurga qiziqish bildirishdi. Sinlar oʻsha paytda Oyratlar tomonidan nazorat qilinayotgan Argunning gʻarbiy qismiga eʼtibor bermasliklari mumkin edi. Xitoyning Kansi imperatori ham oʻzining shimoli-gʻarbida Oʻrta Osiyodagi jungʻor moʻgʻullari bilan muomala qilishga imkon boʻlishi uchun Rossiya bilan hisob-kitob qilishni xohlardi.[10][11] Sin sulolasi, shuningdek, koʻchmanchilar va qonunbuzarlarning chegaradan oʻtib ketishiga yoʻl qoʻymaslik uchun aniq belgilangan chegarani xohlardi.[12]

Ruslar, oʻz navbatida, Amur himoya qilib boʻlmaydigan hamda savdoni yoʻlga qoʻyishdan koʻproq manfaatdor ekanliklarini bilishar edi, agar chegara mojarosi hal etilmasa, Kansi imperatori uni toʻsib qoʻyish bilan tahdid qilgan edi.[13] Golovin Trans-Baykalni egallash va rus savdogarlari uchun Xitoy bozorlariga kirish evaziga Amurdan voz kechish shartini qabul qildi. Ruslar, shuningdek, 1685 va 1686-yillarda Albazindagi rus chegara postini ikki marta bosib olib, oʻzlarining qobiliyatlarini namoyish etgan Sin sulolasining harbiy qudrati haqida xulosaga ega edilar.[14]

Bu vaqtda Rossiya Usmonlilar imperiyasi bilan urush boshlagani sababli Uzoq Sharqqa katta kuch yubora olmadi. Shu bilan birga, jungʻorlar Moʻgʻulistonni qoʻlga kiritib, Sin sulolasiga tahdid solayotgan edilar, shuning uchun Rossiya ham, Sin sulolasi ham imkon qadar tezroq tinchlik shartnomasini imzolashdan manfaatdor edilar.[15]

Chegaralar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kelishilgan chegara Argun daryosining shimoldan Shilka daryosiga qoʻshilishgacha, Shilkadan „Gorbitsa daryosigacha“, Gorbitsadan uning boshlanishiga qadar, soʻngra Stanovoy togʻlari orqali sharq-gʻarbiy suv havzasi boʻylab va Uda daryosi boʻylab (Xabarovsk oʻlkasi) janubi-gʻarbiy burchakda Oxot dengizigacha belgilandi.

Argʻunning gʻarbiy qismidagi chegara aniqlanmadi (oʻsha paytda bu hudud Oyratlar nazoratida edi).[16] Ikkala tomon ham Uda daryosi oqimi haqida aniq maʼlumotga ega emas edi. Gorbitsani zamonaviy xaritalarda topish qiyin.

Shartnoma tafsilotlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shartnoma oltita banddan iborat edi: 1 va 2: chegaraning taʼrifi, 3. Albazinni tark etish va buzib tashlash. 4. Shartnomadan oldin koʻchib kelgan qochqinlar qoladi, shartnomadan keyin kelganlar esa qaytarib yuboriladi. 5. Tegishli hujjatlar bilan savdo qilishga ruxsat beriladi. 6. Oʻrnatiladigan chegara toʻsiqlari va keyingi mojarolardan qochish uchun umumiy maslahatlar.

Iqtisodiy jihatlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shartnoma „madaniyatlararo muzokaralar gʻalabasi“ boʻlib, ruslarga qimmatbaho moʻynalar uchun Xitoy bozorlariga kirish imkonini berdi; Ruslar shimoliy garnizonlar uchun zarur boʻlgan narsalar bilan birga chinni, ipak, oltin, kumush va choy sotib olardilar.[17] Transchegaraviy savdo Sibirdagi Nerchinsk va Kyaxta uchun koʻp millatli xususiyatni yaratdi. Ular rus, Markaziy Osiyo va Xitoy madaniyatlarining oʻzaro taʼsiri uchun qulay joylarga aylandi. 1720-yillarda daromadli savdo pasayib ketdi, chunki Pyotr I siyosati xususiy tashabbusni cheklab qoʻydi va Sibirning Gʻarb va Sharq oʻrtasidagi asosiy iqtisodiy aloqa rolini tugatdi.[18]

Keyingi rivojlanishlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Rossiyaning Amur daryosiga qiziqishi 1750-yillarda qayta tiklandi. 1757-yilda Fedor Ivanovich Soimonov hududni xaritalash uchun yuborildi. U qisman Xitoy hududida boʻlgan Shilka xaritasini tuzdi, ammo Argun bilan qoʻshilish joyiga etib borgach, ortga qaytarildi. 1757-yilda Vasiliy Fedorovich Bradishchev Amurdan foydalanish imkoniyatini tekshirish uchun Pekinga yuborildi. Uni samimiy kutib olishdi va aniq „yoʻq“ degan javob berishdi. Shundan soʻng chegarani oʻrganish masalasi toʻxtatildi.[19]

1799-yilda Adam Iogan fon Krusenstern Kantonga tashrif buyurganida, u Oxotsk-Yakutsk-Kyaxta yoʻnalishida ikki yil yoki undan koʻproq vaqtdan farqli oʻlaroq, besh oy ichida Alyaskadan moʻyna olib kelgan ingliz kemasini koʻrdi. U bu yer usti savdosining oʻrnini bosishi mumkinligini taxmin qildi. U dengiz floti vazirligiga esdalik kitobini topshirdi. Baʼzi rasmiy qarshiliklardan soʻng u Kantonda Amerika moʻynalarini sotishga muvaffaq boʻldi. U Kronshtadtga qaytgandan keyingina uning Kantonda boʻlishi Rossiyaning Oʻrta Qirollik bilan savdosi Kyaxta bilan chegaralanishini aniq koʻrsatuvchi farmonga sabab boʻlganini bildi.[20]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Krausse, Alexis Sidney. Russia in Asia: a record and a study, 1558-1899. G. Richards, 1899 — 330–31-bet. Qaraldi: 26-avgust 2011-yil. 
  2. ↑ On the difference between version of the treaty, see V. S. Frank, „The Territorial Terms of the Sino-Russian Treaty of Nerchinsk, 1689“, The Pacific Historical Review 16, No. 3 (August 1947), 265–270.
  3. ↑ Journal of the Royal Central Asian Society, 281.
  4. ↑ Elman, Benjamin A (2007), „Ming-Qing border defense, the inward turn of Chinese Cartography, and Qing expansion in Central Asia in the Eighteenth Century“, in Diana Lary (ed.) Chinese State at the Borders. Univ. Wash. Press, pp. 29–56.
  5. ↑ Ellman (2007: 47)
  6. ↑ Fairbank, John K (1986), The Great Chinese Revolution: 1800-1985. Harper & Row, pp. 36-37.
  7. ↑ Keay, John (2009), China: a History. Basic Books, pp. 439-440
  8. ↑ Elman 2007:50-51)
  9. ↑ Peter C Perdue. China Marches West: The Qing Conquest of Central Eurasia. Harvard University Press, 30-iyun 2009-yil — 167–169-bet. ISBN 978-0-674-04202-5. 
  10. ↑ Elman 2007: 50)
  11. ↑ Perdue, Peter C (1996), „Military mobilization in Seventeenth and Eighteenth-Century China, Russia, and Mongolia“. Modern Asian Studies 30: 757-793, 763-764.
  12. ↑ Gang Zhao (2006), „Reinventing China: Imperial Qing ideology and the rise of modern Chinese national identity in the early Twentieth Century“. Modern China 32: 3-30, 14.
  13. ↑ Elman 2007: 47)
  14. ↑ Black, Jeremy (1999), War in the Early Modern World: 1450-1815. UCL Press., p. 98.
  15. ↑ Christopher I. Beckwith. Empires of the Silk Road: A History of Central Eurasia from the Bronze Age to the Present. Princeton University Press, 16-mart 2009-yil — 235–-bet. ISBN 978-1-4008-2994-1. 
  16. ↑ Hsu, Immanuel C. Y. (1990), The Rise of Modern China, Oxford University Press, p117
  17. ↑ Peter C. Perdue, „Nature and Power: China and the Wider World.“ Social Science History 37.3 (2013): 373-391.
  18. ↑ Eva-Maria Stolberg, „Interracial Outposts in Siberia: Nerchinsk, Kiakhta, and the Russo-Chinese Trade in the Seventeenth/Eighteenth Centuries.“ Journal of Early Modern History 4#3-4 (2000): 322-336.
  19. ↑ Foust, Muscovite and Mandarin p. 245-250
  20. ↑ Foust, page 319-32

Qoʻshimcha manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Bao, Muping. „Moʻgʻulistondagi savdo markazlari (maimaicheng) va ularning Xitoy-Rossiya savdo tarmoqlaridagi vazifalari“. Xalqaro Osiyo tadqiqotlari jurnali 3.2 (2006): 211-237.
  • Chen, Vinsent. XVII asrda Xitoy Rossiya munosabatlari. (Martinus Nijhoff, 1966).
  • Frank, VS „Nerchinskdagi Xitoy-Rossiya shartnomasining hududiy shartlari, 1689-yil“. Tinch okeani tarixiy sharhi 16#3 (1947-yil avgust), 265-270-betlar onlayn
  • Bogʻbon, Uilyam. „Xitoy va Rossiya: aloqaning boshlanishi“ Bugungi kun tarixi, 27 (yanvar 1977): 22-30.
  • Mayer, Lotar. „Gerxard Fridrix Myullerning Rossiyaning Xitoy bilan munosabatlari va Amurni qayta bosib olish haqidagi memorandumlari“. Slavyan va Sharqiy Yevropa sharhi (1981): 219-240. onlayn
  • Mancall, Mark. Rossiya va Xitoy: 1728-yilgacha ularning diplomatik munosabatlari. Garvard universiteti nashriyoti, 1971-yil.
  • 0-275-95566-4
  • Perdu, Piter C. Xitoy Gʻarbiy yurishlari: Qingning Markaziy Evroosiyoni bosib olishi. Garvard universitetining Belknap nashriyoti, 2005-yil.
  • Perdue, Piter C. „Ilk zamonaviy dunyoda chegaralar va savdo: Nerchinsk va Pekindagi muzokaralar.“ Oʻn sakkizinchi asr tadqiqotlari (2010): 341-356. onlayn
  • Perdue, Piter C. „Tabiat va kuch: Xitoy va kengroq dunyo“. Ijtimoiy fanlar tarixi 37.3 (2013): 373-391.
  • Perdue, Piter C. „XVII va XVIII asrlarda Xitoy, Rossiya va Moʻgʻulistonda harbiy safarbarlik“. Zamonaviy Osiyo tadqiqotlari 30.4 (1996): 757-793. onlayn
  • Stolberg, Eva-Mariya. „Sibirdagi irqlararo postlar: Nerchinsk, Kiaxta va XVII/XVIII asrlardagi rus-xitoy savdosi“. Erta zamonaviy tarix jurnali 4 # 3-4 (2000): 322-336.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Nerchinsk_shartnomasi&oldid=5231184" dan olindi