Nur tashxis usullari

Rentgen orqali olingan fotogramma

Nur tashxis usullari — turli xil nurlardan foydalanish fani, shuningdek, ichki organlarning tuzilishi va funktsiyasini normal va patologiyada oʻrganish uchun yuqori chastotali tovush tebranishlari. Nur tashxis usullari oʻz ichiga oladi: rentgen, kompyuter tomografiya — KT, magnit-rezonans tomografiya (MRT), ultratovush diagnostikasi (UZD), radionuklid diagnostikasi, shuningdek invaziv diagnostika usullari.

„Nur tashxisi“ sinonimlari — tibbiy (klinik) radiologiya, vizualizatsiya, intraskopiya.

Nur tashxisi usullariga kiradi:

1. Rentgenologik usullar

2. Sonografiya.

3. Kompyuter tomografiya

4. Magnit-rezonans tomografiya

5. Angiografiya

6. Radionuklid usullar

Nur tashxisi tarixi

1895-yil — rentgen nurlari ochilishi (X-nurlar; Rentgen)

1896-yil — tabiiy radioaktivlik hodisasi (Anri Bekkerel)

1946 y. — magnit rezonans hodisasi (Bloch i Parsell)

1950 y — sonografiya va radionuklid usullar klinikada kengroq qoʻllanila boshladi

1972 y. — KT (Kormak i Xaunsfild)

1982-yil — MRT-tomograf (Damadiyan, Louterbur, Mansfild).

Olimlarni hammasi Nobel mukofotiga sazovor boʻlishgan. Rentgen fiziklar ichida birinchi boʻlib Nobel mukofotini olgan. MRT uchun esa Nobel mukofoti 2003-yili berildi.

Wilgelm Konrad X-Ray va uning X-nurlari

Wilgelm Konrad Rentgen (1845-1923)

     1894-yilda Würzburg universiteti Fizika professori Vilgelm Konrad Rentgen nurlarini vakuum quvurlarida elektr zaryadini eksperimental tadqiq qilishni boshladi. Bu sohada boshqa tadqiqotchilar tomonidan juda koʻp ishlar qilingan (bu masala fransuz fizikasi Antoine-Filiber-Masson hamda ingliz fizikasi Uilyam Crooks va nemis fizigi Filipp Von Lenard)

     8-noyabr 1985-yil W. Konrad X-nurlari laboratoriyasida elektrovakum trubkasi bilan ishladi, unga yuqori kuchlanishli oqim berildi. Rentgen nurlarini kuzatish uchun xonani qoraytirdi va trubkani zich shaffof qora qogʻoz bilan oʻrab oldi. Uning ajablantiradigan tomoni shundaki, u platinosiyanik bariy, floresans chizigʻi bilan qoplangan Ekranni olib tashladi. Buning ajablanarli joyi shundaki, oʻsha paytda katod nurlarining qisqa muddatli ekanligi va moddaning faqat kolba yaqinida porlashiga olib kelishi mumkinligi maʼlum boʻldi. Bunday holat, taxminan ikki metr masofadagi taʼsir haqida edi. Rentgen nurlari ehtiyotkorlik bilan tahlil qilindi va xato ehtimoli tekshirildi va nur manbai elektronning bir qismi yoki indüksiyon katushka emas, balki vakuum trubasi ekanligiga ishonch hosil qildi. Floresans faqat kolba yoqilganda paydo boʻldi.

    Keyin W. Konrad rentgen nurlari ekranning yorugʻligi katod nurlari bilan emas, balki ilgari nomaʼlum boʻlgan boshqa turdagi nurlar bilan bogʻliq  deb hisoblaydi. U bu nurlarni- X nurlari (nomaʼlum nurlar, rentgen nurlari) deb nomladi.

U keyingi vaqt mobaynida rentgen nurlari laboratoriyasidan tashqariga chiqmadi, yangi turdagi nomaʼlum yoki X-nurlari bilan tadqiqotlar olib bordi. 22-dekabr 1895-yilida xotini Bertaning qul rentgenogrammasini rentgen nurlari yordamida bajaridi

Yumshoq toʻqimalar va barmoq ustidagi halqaning soyasi fonida suyaklar aniq koʻrinadi. Aslida, bu tarixning birinchi rentgen surati edi. Juda qisqa vaqt ichida rentgen nurlarining barcha asosiy xususiyatlarini oʻrganilib chiqildi va taʼriflandi.

Rentgen  nurlari birinchi boʻlib (1901 g) fizika boʻyicha Nobel mukofoti laureati ilm fan uchun juda muhim xizmat qildi, uning sharafiga keyinchalik nomidagi ajoyib nurlar kashf ifodalangan. 1906-yilda xalqaro radiologiya Kongressi qarori bilan X nurlarini rentgen nurlari deb nomladi.

Nur tashxisida qoʻllaniladigan nurlar va toʻlqinlar

1) Rentgen nurlar (rentgen usullar, KT, angiografiya, nur terapiya)

2) Gamma nurlar (radionuklid usul, nur terapiya)

3) Ultratovush toʻlqinlari (sonografiya)

4) Magnit maydoni va radiotulkinlar (MRT)

5) Beta-nurlar (nur terapiya)

Nur tashxisining fizik-texnik asoslari

Rentgenologik usullar nur tashxis usullari orasida eng keng tarqalgan boʻlib, hozirgi kunga qadar tadqiqotlar soni boʻyicha etakchi oʻrinni egallaydi. Ular asosan travmatik shikastlanishlar va skelet suyaklari kasalliklari, oʻpka kasalliklari, oshqozon-ichak trakti va boshqalarni tashxislash uchun asos boʻlib xizmat qiladi. Bu rentgen tekshiruvining nisbatan arzonligi, soddaligi, ishonchliligi oz navbatida bu usulning uzoq vaqt davomida anʼanaviy usul xisoblanib keladi. Deyarli barcha mutaxassislar rentgen tasvirlarini talqin qilish zarurligiga duch kelishadi.

    Ultratovush, magnit-rezonans va izotop tadqiqotlar 70-80 yil XX asrda tibbiy amaliyot uchun foydali diagnostika usullari darajasiga koʻtarildi. X-nurlari kashf etilgan va XIX asrning oxirida tibbiyotda qoʻllanilgan.

Rentgenologik tadqiqot usullari.

Rentgenoskopiya (yunon. scopeo — koʻrib chiqish, kuzatish) — ob’ektning tasviri flyuresent ekranda vaqt mobaynida dinamik koʻrish. Ushbu usulda rentgen nurlari bemorning tanasi orqali oʻtadi, flyuresent ekranda koʻrinadi. Ushbu tadqiqot asosan koʻkrak qafasi va qorin boʻshligʻini oʻrganish uchun ishlatiladi. Afzalliklari usul oddiylik va arzon, koʻp oʻqli va polipozitsion imkoniyati, yaʼni bemorni turli proeksiyalar va pozitsiyalarda tadqiqotlar tushurish imkoniyati, oʻrganilayotgan organlarning anatomik va funksional xususiyatlarini real vaqtda baholash qobiliyati. Asosiy kamchiliklari yuqori nurlanish yuki va nisbatan past pikselli tasvir (kichik tuzilmalar va kichik oʻzgarishlarni farqlashdagi qiyinchiliklar) oʻz ichiga oladi. Floresan ekranning porlashi juda zaif, shuning uchun ilgari rentgenoskopiya qorongʻida oʻtkazilardi. Shu bilan birga, olingan tasvirning sifati ancha past edi.

Ayni paytda, rentgenotelevideniya elektron-optik tizimi (EOT) va televizor tizimi orqali porlash. EOTda floresan ekranda koʻrinadigan tasvir kuchaytiriladi va televizor monitorida koʻrsatiladigan elektr signaliga aylanadi. Bunday rentgen tasvirini oddiy yoritilgan xonada oʻrganish mumkin. EOT foydalanish paytida bemor va xodimlar ustida radiatsiya yuk ancha kichik boʻladi. Telesistem sizga olib borilayotgan ishni yozib olish imkonini beradi, bu esa organlarning harakatlarini oʻrganish uchun juda muhimdir.

Kichik detallarni yaxshiroq baholash, tadqiqot natijalarini ob’ektivlashtirish va bemorni dinamik kuzatish uchun rentgenoskopiya koʻpincha bir qator rentgenogrammalar bilan toʻldiriladi. Shuni taʼkidlash kerakki, soʻnggi paytlarda yangi texnologiyalar paydo boʻldi, bu floresant ekranni raqamli detektorlar tizimi (matritsa) bilan almashtirish imkonini berdi

Rentgenografiya (yunon. greapho-yozish, tasvirlash) — rentgenologik tekshiruv usuli, unda plyonkada (analog rentgenografiya) yoki maxsus raqamli rentgenografiya) oʻrganilayotgan ob’ektning tasvirini olish mumkin. Tasvir rentgenoskopiyadan farqli oʻlaroq, statik olinadi.

Plyonka yupqa emulsiya bir qatlam bilan qoplangan nitroatsetatnoy bazasidan iborat-jelatin, bunda mayda kristall kumush quzgʻalmagan holatda boʻladi. Plyonkani  qorongʻi xonada va maxsus shaffof qutida saqlash kerak, chunki emulsiya nafaqat rentgen nurlariga, balki quyosh nurlariga ham sezgir. Qorongʻi laboratoriyalarda (har bir rentgen xonasida joylashgan) tekshiruvdan oldin plyonka maxsus kasetlarda joylashtiriladi.

Kasetlarda floresan moddalar bilan qoplangan karton plitalar ichki tomonlariga biriktirilgan tekis quti. Ular kuchaytirilgan ekran deyiladi  va ular orasida boʻlgan plyonka, „nur“ uchun xizmat qilib bu sezilarli darajada tadqiqot ob’ektini tasvirni olish uchun zarur boʻlgan nurlarni miqdorini kamaytirish va shu tariqa bemorga nurlanish dozasini kamaytirish imkonini beradi.

Elektrorentgenografiya — tasvir qogʻozda, pozitiv, arzon, tez, quruq, hujjatlanish yomonroq, nurlanish yuqori, fazofiy farqlash kichikroq, toʻqimali kontrast yuqoriroq, bolalarda qoʻllanilmaydi, faqat tayanch harakat tizimi uchun qoʻllaniladi, artefaktlar koʻp.

Raqamli (digital) rentgenografiya — tasvir fosfor plastinasi, soʻng kompyuterga, soʻng kerak boʻlsa plenkaga. Qayta ishlash, yumshoq toʻqimali kontrast rentgenografiyadan yuqoriroq, diskda saqlash, nurlanish kamroq, plenkasiz texnologiya, Internet konsultatsiyalar.

Flyurografiya — turli formatdagi (70x70, 100x100 va 110x110 mm) filmdagi floresan ekrandan tasvirni suratga olish usuli. Shunday qilib, flyurografiyada bilan tasvirni har doim mayda hajmda bulishi farqlanadi. Flyurografiyaning asosiy maqsadi aholida yashirin oʻpka kasalliklarini aniqlash uchun ommaviy (profilaktik) tekshiruv oʻtkaza olish qobiliyatidir. Asosiy flyuorografiya afzalliklari rentgenografiyadan ishlash tezligi va kata hajmda tekshiruv oʻtkazish imkoni.   Kamchiligi — kamroq piksellar soni va shunga mos ravishda kamroq maʼlumot. Hamda plyonkaning juda kichikligi.

Flyurografik qurilmalar juda ixchamdir, ular yuk mashinasining tanasiga oʻrnatilishi mumkin. Bu rentgen apparatlari mavjud boʻlmagan joylarda aholini ommaviy tekshirish imkonini beradi.

 Rentgen  tasvirni olish uchun raqamli texnologiyalar

Kompyuter texnologiyalarining rivojlanishi tasvirni olish va qayta ishlashning raqamli usulini qoʻllash imkonini berdi — raqamli yoki raqamli radiologiya (ingliz tili. raqamli raqam). Hozirgi vaqtda rentgen tasvirini olishning uchta asosiy texnologiyasi mavjud: analog-raqamli apparatlar yordamida rentgenografiya, xotira luminoforlari rentgenografiyasi va toʻgʻridan-toʻgʻri raqamli rentgenografiya (raqamli matritsadan foydalangan holda rentgenografiya). luminoforlari rentgenografiyasi — bu yodlangan fosforlarda rentgenografiya. Uning asosiy elementlari-yodlangan fosfor plitalari, oʻqish apparati (skaner) va ish stantsiyasi. Ushbu texnologiya yordamida ekranlar va rentgen plyonkali anʼanaviy kasetlarda oʻrniga maxsus fosforli plastinka kasetlarda foydalaniladi. Taʼsir qilish vaqtida plastinkada anʼanaviy, analog rentgenografiya bilan rentgen plyonkasida yashirin tasvirga oʻxshash yashirin tasvir hosil boʻladi. Fosfor plitalari bir necha marta ishlatilishi mumkin, bemor maʼlumotlari maxsus shtrix kod orqali kiritiladi.

Fosforli plastinka kasetlarda oʻquvchiga joylashtirilgandan soʻng, plastinka avtomatik ravishda kasetlarda chiqariladi va tasvir lazer tomonidan oʻqiladi. Keyin signal raqamlashtiriladi, bu esa uni qayta ishlashga, koʻrib chiqishga va chop etishga imkon beradi. Keyinchalik tasvir oʻchiriladi, plastinka kassetaga qaytariladi va yana ishlatilishi mumkin. Butun jarayon 20 soniyadan bir necha daqiqagacha davom etadi. Ish stantsiyasida kompyuter tizimi bloki, shtrixli oʻquvchi, tasvirni oʻynash uchun monitor va tasvir parametrlarini boshqarish uchun sichqoncha (yoki Trackball) klaviaturasi mavjud. Shundan soʻng, tasvir arxivlanadi yoki maxsus printer va kinoda chop etiladi. Saqlash luminoforalarida rentgenografiyaning muhim afzalligi bu tizimni analog rentgenografiya uchun anʼanaviy uskunada qoʻllash qobiliyatidir- tasvir-ekran kasetlarini fosfor plitalari bilan kasetlarda almashtirish mumkin va aksincha.

Toʻgʻridan-toʻgʻri raqamli rentgenografiya rentgen tasvirini — raqamli formatga toʻgʻridan-toʻgʻri oʻzgartiradigan detektorlar ishlatiladi. Ushbu tizimlarda amorf silikon yoki selenyum matritsalari asosida yaratilgan tekis panellar, katta maydon detektorlari (43x43cmgacha) ishlatiladi. Ushbu tizim rentgenografiya jarayonini tezlashtiradigan kasetlarda foydalanishni talab qilmaydi.

Adabiyotlar

1. The Chest X-Ray: A Survival Guide 1st Edition
2. Felson's Principles of Chest Roentgenology: A Programmed Text, 5th Edition
3. The Unofficial Guide to Radiology: 100 Practice Chest X Rays

Havolalar

1. https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1167685
2. https://www.siemens-healthineers.com/ru/fluoroscopy
3. Rentgenoskopiya