Oʻzbekistondagi qirgʻizlar

Oʻzbekistondagi qirgʻizlar
Andijon qirgʻizlari (XX asr fotosurati)
Oʻz nomi	Кыргыздар, Qırğızdar
Hozirgi joylashuv areali va aholi soni
Jami: 511 ming kishi (2021) Oʻzbekiston
Til	qirgʻiz tili
Dini	Islom, sunniylik mazhabi
Irqiy turi	janubiy sibir
Oʻxshash xalqlar	oltoylar, xakaslar
Kelib chiqishi	Yenisey qirgʻizlari

O'zbekistonda qirgizlar yashash xaritasi

Andijon qirg'izlarning etnik bayrog'i (rasmiy emas)

Oʻzbekistondagi qirgʻizlar — etnik qirgʻiz boʻlgan Oʻzbekiston aholisi. Qirgʻizlar Oʻzbekistondagi milliy ozchilik va mamlakatdagi oltinchi eng yirik etnik guruhdir. Dunyodagi eng yirik qirgʻiz jamiyati (Qirgʻizistondan tashqarida) Oʻzbekistonda yashaydi.

Tarixi

Qirgʻizlar Ikki daryo (Sirdaryo va Amudaryo)ning choʻl hududlariga VI asrda faol kirib kela boshladilar. Ular Gʻarbiy turk xoqonligi, soʻngra uygʻur va turkiy xoqonliklari tarkibida boʻldilar.

XV-XVI asrlarda Moʻgʻuliston va Shayboniylar davlati tarkibiga kiradilar. Ularning bir qismi sifatida ular Fargʻona vodiysining dasht va togʻ etaklarida, Buxoro va Jizzax, Zomin va Baxmal atrofida oʻrnashadilar.

XVII asr oʻrtalarida koʻchmanchi moʻgʻul xalqlarining gʻarbiy tarmogʻi boʻlgan oyrotlar (jungʻarlar)ning katta massasi Qirgʻizistonga bostirib kirishi munosabati bilan oʻzlarining asl hududidan boʻlgan qirgʻiz qabilalari ham Fargʻona, Sharqiy Turkiston, Pomir, Oloy togʻlarigacha faol yurish boshladilar.

Qirgʻizlarning bir qismi Fargʻona vodiysidan Tyan-Shanga 1758-yilda Oyrot xonligi tugatilgandan soʻng, Jungʻariya hududida qalmoqlar deyarli qolmagan paytda qaytib keldi.

XVIII asrda Fargʻona vodiysida vujudga kelgan Qoʻqon xonligi qirgʻiz yerlarini zabt etishning asosiy obyektlaridan biri sifatida tanladi. 1762-yilda Qoʻqon hukmdori Erdonabiy Oʻzganga hujum qilib, keyinchalik Oʻshni egalladi. Uning taxtdagi vorisi Norboʻtabiy bosqinchilik siyosatini davom ettirib, qirgʻizlar bosib olgan butun togʻ oldi janubiy Fargʻona hududini hamda Oloyni oʻziga boʻysundirdi.

Bu yerda Qoʻqon garnizonlari va soliq yigʻuvchilar joylashgan joy, qoʻshni Sinszyan bilan chegara postlari boʻlib xizmat qilgan qalʼalar qurilgan. Aholisi dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan shugʻullangan koʻplab qalʼalar yonida oʻzbek aholi punktlari paydo boʻlgan. Qoʻqonliklar qirgʻizlarni Fargʻona vodiysining unumdor yerlaridan Oloy, Tyan-Shan va Pomir togʻlariga quvib chiqardilar.

Janubiy qirgʻizlar oʻziga boʻysundirilgach, qoʻqonliklar Qirgʻizistonning shimoliy viloyatlariga oshiqdilar va XIX asr 30-yillarga kelib ularni butunlay bosib oldilar.

Janubiy qirgʻiz qabilalarining feodal urugʻ zodagonlari Qoʻqon xonligining siyosiy hayotida faol qatnashdilar. Qoʻqon xonlari askarda ham, fuqarolik boshqaruvida ham qirgʻiz aʼyonlariga martaba va mansablar taqsimlagan. Xususan Oloy urugʻining hukmdori Alimbek uzoq yillar Andijon viloyatining hokimi, hatto bir paytlar xonlikning birinchi vaziri ham boʻlgan.

Maʼlumotlar qirgʻizlarning oʻtroqligi XVIII-XIX asrlarda sodir boʻlganligini koʻrsatadi. hozirgi Oʻzbekiston hududida hozirgidan biroz farq qilgan XIX asrning uchinchi choragida qirgʻizlarning kichik guruhlari hali ham Zarafshon vodiysida yashagan: Samarqand boʻlimida 665 hovli, Kattaqoʻrgʻon boʻlimida 372 hovli, Urgut volostida 17 hovli boʻlgan.

XIX asr oʻrtalarida chor Rossiyasining Oʻrta Osiyoga harbiy hujumi boshlandi. 1865-yil may oyida Toshkent va Xoʻjand rus qoʻshinlari tomonidan bosib olingach, Qoʻqon xonligi oʻz suverenitetini yoʻqotib, Rossiya protektorati ostiga oʻtdi. 1874-1876-yillardagi Qoʻqon qoʻzgʻoloni natijasida, boshqa xalqlar qatorida Poʻlatxon boshchiligidagi qirgʻizlar ham faol ishtirok etdi, janubiy qirgʻizlar rus qoʻshinlari tomonidan bosib olinib, Rossiya imperiyasi tarkibiga kirdi. 1876-yil 19-fevralda Qoʻqon xonligi tugatilib, uning oʻrnida Turkiston general-gubernatorligining Fargʻona viloyati tashkil etildi. Shunday qilib, Qirgʻizistonning janubiy qismi 1876-yilda Fargʻona viloyati tarkibiga kirdi.

Chorizmning qattiq mustamlakachilik siyosatiga qaramay, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti yuqori pogʻonada turgan Qirgʻizistonning Rossiya imperiyasi tarkibiga kirishi qirgʻiz xalqining yanada rivojlanishi uchun progressiv ahamiyatga ega boʻldi. Yangi hukumat qabilalar va urugʻlararo nizolarga chek qoʻyganidan soʻng qirgʻiz xalqining birlashishi jarayoni nihoyasiga yetdi.

Oʻzbekistondagi qirgʻizlar sonining dinamikasi

1926 — 90,700 (roʻyxatga olish) 1939 — 89 000 (roʻyxatga olish) 1959 — 92,700 (roʻyxatga olish) 1979 — 142 200 (roʻyxatga olish) 1989 — 218,900 (roʻyxatga olish) 2000 — 231 864 (taxminan) 2010 — 250 000 (taxminan)

Andijondagi qirgʻizlar

Andijon qirgʻizlari (oʻz nomlari — andijan kirgizdari, sebey kirgizdari) — Andijon viloyatidagi etnik guruh boʻlib, subetnik qirgʻiz hisoblanadilar. Andijon qirgʻizlari Qoʻrgʻontepa tumanining Qandi, Dardak, Bashtut, Azat, Namuna, Chiroqtamgʻa, Dardaktepa, Manas, Yortibosh, Eshonobod, Oxunboboyev, Oltinsoy, Sutkon, Qoʻshtepa, Ishtimayat, Madaniyat, Ashqaltepa, Yangiob qishloqlarida yashaydilar. Jalaquduq tumanidagi Abdulabiy, Kuturma, Aim, Birlashgan, Yarqishloq, Paxtakor, Toʻpayil, Janubiy Alamushuk va boshqalar qishloqlarida, Xonobodda qirgʻizlar Qidirsha, Tapalino, Qorabogʻish qishloqlarida, qoʻtonlarda istiqomat qiladilar.

Oʻzbekistonda qirgʻiz tilidagi taʼlim va OAV

Oʻzbekistonda taʼlim qirgʻiz tilida olib boriladigan 64 ta maktab, qirgʻiz-oʻzbek tilida olib boriladigan 27 ta maktab mavjud. Ularda 13 782 nafar bola tahsil oladi. Oʻquv adabiyotlari bilan taʼminlanganlik 93,2 foizni tashkil etadi. 2005-2006 oʻquv yilida 72 nomdagi 63 ming nusxadan ortiq darsliklar nashr etildi. Qirgʻiz maktablari uchun darsliklarni nashrga tayyorlash ustida ish olib borayotgan „Oʻzbekiston“ nashriyot-matbaa ijodiy uyida maxsus nashr tashkil etildi, Oʻzbekiston telekanalida mashhur „Aychurek“ koʻrsatuvi, radioda qirgʻiz tilida „Elaman“ koʻrsatuvi muntazam efirga uzatilmoqda.